Հայկական հյուրընկալության գաղտնի կողմերը. «Կենսոլորտ»

Այն կանայք, որոնք ամաչում են մատուցողուհի աշխատել հայկական ռեստորանում՝ հաջողությամբ երեխաների տակդիրներ են փոխում արտերկրում, որովհետև մեզ մոտ չեն հասկանում մի պարզ բան՝ ծառայում է ուժեղագույնը, նա ով կարողանում է բավարարել իր կարիքներն ու  հոգալ մյուսների մասին: Մեզ մոտ ծառայում են բացարձակապես տնտեսական շահին, դրա համար էլ Հայաստան ժամանած զբոսաշրջիկներից վերադառնում են միայն մեր հայրենակիցները, մյուսները չեն մոռանում օդանավակայանի գնային քաղաքականության կիրառումը զբոսաշրջիկի նկատմամբ,աղտոտված միջավայրն ու բոլոր հնարավոր ու անհնար տեղերում հուշանվերների սեղանիկների հետևից թախանձագին աղերսող հայացքներով նայող կանանց:
Հաղորդման սղագրությունը
_ Ողջույն  հարգելի ռադիոլսողներ և ռադիոդիտողներ: «Լրատվական ռադիոյի» եթերում իր աշխատանքն է սկսում «Կենսոլորտ» հաղորդումը: Տաղավարում աշխատում է Լուսինե Հովակիմյանը: Այսօր իմ  հյուրն է ԵՊՀ Սերվիսի ամբիոնի վարիչ, աշխարհագրական գիտությունների թեկնածու, Հայկական աշխարհագրական ընկերության  փոխնախագահ Սեյրան Սուվարյանը: Ողջո՛ւյն:
_ Բարև Ձեզ:
_ Եվ շնորհակալություն հրավերը  չմերժելու համար: Նշեմ, որ մինչ մեր տաղավար մտնելը իմ հարցերի ամբողջ հերթականությունը խառնվեց այն պատճառով, որ պարզվեց, որ սերվիսի մասին ընդունված տեսությունը իրականում  մի փոքր այլ է Ձեր պատկերացումներից, և Դուք ունեք Ձեր տեսակետը, թե ինչ է սերվիսն իրենից ներկայացնում: Կխնդրեմ ներկայացնել այն մեր ռադիոլսողներին:
_ Շատ շնորհակալություն: Ես ուրախ եմ այսօր այստեղ գտնվելու համար: Ինձ համար շատ հաճելի է, երբ մտածում, աշխատում ես, և այդ աշխատանքդ պետք է ներկայացնես ու մասսայականացնես, և ինձ ընձեռվում է հնարավորություն, որը ոչ թե գովազդ է, այլ ավելի շատ մշակութային փոփոխություն մեր հասարակության մեջ: Ցանկացած մասնագիտություն, ցանկացած ուղղություն ընկալվում է հասարակության կողմից որպես պարտադրանք այն իմաստով, որ ինքը դրա մասին դեռևս չունի ամբողջական պատկերացում, և առաջ են գալիս կարծրատիպերը: Սերվիսի մասին մենք ունենք բավական շատ կարծրատիպեր: Թիվ մեկ կարծրատիպն այն է, որ սերվիսը հաճախ շփոթում ենք տուրիզմի հետ (կա զբոսաշրջություն՝ հայերեն ասած, որն ընդամենը սերվիսի տեսակ է): Բազմաթիվ ծառայությունները միասին վերցրած՝ մենք այդ համակարգն անվանում ենք սերվիս, որն իրենից  ներկայացնում է ծառայությունների ամբողջություն, իսկ կոնկրետ ծառայությունը մեզ համար, հասարակության անդամի համար լուծում է խնդիր՝ անհատական պահանջների բավարարում, որը կարող է ընդգրկել տարբեր բնագավառներ: Դրանք գլխավորապես կապված են մարդկանց ոչ նյութական պահանջների բավարարման հետ, և եղած նյութական պահանջներն ավելի բարելավված բարելավելու հետ, և արդիական է այն իմաստով, որ հասարակության զարգացման ընթացքում մենք անընդհատ ասում ենք արտադրություն, այսինքն՝ գյուղատնտեսություն, ասում ենք արդյունաբերություն, և հասարակությունը մուտք է գործել զարգացման հետինդուստրիալ փուլ: Սա ինքնին պարտադրում է, որ մենք բոլորս ակնկալենք ծառայություններ, այսինքն՝ ֆիզիկական աշխատանքը պետք է փոխվի և փոխվում է մտավոր աշխատանքի, և մեր պահանջներն ավելի շատ բավարարվեն մտավոր աշխատանքի արդյունքում: Եվ դրա կազմակերպման աշխատանքով է զբաղվում սերվիսը, և սերվիսագիտությունը՝ որպես դրա մասին նոր ձևավորվող գիտություն: Դրա ընկալման համար պետք է ժամանակ, մասնագետներ, և ուրախությամբ ասում եմ, որ համալսարանում գործող ամբիոնում այս մասնագիտությամբ զբաղվել ցանկացողների թիվն աստիճանաբար ավելանում է. եթե 7 տարի առաջ ընդունվում էին 7-8 հոգի, այսօր արդեն յուրաքանչյուր կուրսում կա 120 հոգի:
_ Պրն. Սուվարյան, մի այսպիսի հետաքրքիր բան կա. օրինակ՝ երբ մարդիկ դիմում էին մեր՝ Ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետ, մտածում էին, որ պիտի հաղորդավար դառնան: Արդյո՞ք հիմա Սերվիսի ֆակուլտետ դիմելիս՝ մարդիկ չեն ակնկալում, որ դա տուրիզմով զբաղվելու հրաշալի առիթ է:
_ Իհարկե, մեծ մասն ակնկալում է: Դուք խոսում եք ցավոտ հարցի մասին, թե ինչ է նշանակում մասնագիտության ընտրություն: Մենք շատ արագ ձևավորեցինք ավագ դպրոց, որի հիմնական խնդիրը երեխաներին մասնագիտական ընտրությանը նախապատրաստելն է: Բայց դեռևս ավանդականը մնում է, այն վճռորոշ է, քանի որ մեր հասարակությունն այդ տեսակետից տրադիցիոն է, փակ է, այսինքն՝ մեր ծնողները, երեխաները մասնագիտություն ընտրում են նախասիրություններին տեղ չտալով, այլ կյանքի դեպքերից ու դեմքերից եզրակացություն անելով, յուրովի վերլուծելով՝ ինչո՞ւ այդ մարդը հաջողակ է. կապում են մասնագիտության և ոչ թե նրա հետ, թե ինչպես է տիրապետում մասնագիտությանը: Կարելի է լինել լավ խոհարար, լավ պատգամավոր, լավ նախարար, վատ նախարար, ոչ թե մենք դասակարգենք մասնագիտությունները, այլ՝  մասնագիտությանը տիրապետելը, գիտելիքները, հմտություններն ու կարողությունները: Եվ այդ տեսակետից, ցավոք սրտի, մեզ մոտ եկող երեխաների մեծ մասը դեռևս առաջնորդվում է նմանատիպ կարծրատիպերով, այսինքն՝ հասարակության մեջ ունենք ռեյտինգային տարբեր մասնագիտություններ՝ իրավաբանական, միջազգային, արևելագիտական, եթե չստացվեց, նոր մյուսները, իսկ եթե ոչ մի բան չեղավ, կգնանք մանկավարժ կաշխատենք:
_ Հե՞շտ են հաղթահարում այդ հիասթափությունը, որ սա իրականում տուրիզմով զբաղվելու ուղղություն չէ:
_ Ընդհանրացումն էլի հնարավորություն է, դա մասնավոր դեպք է, տուրիզմն ընդհանրապես սերվիսի մասնավոր դեպքն է. եթե չկա սերվիս, տնտեսություն, տուրիզմը չի կարող լինել: Ես այստեղ ուզում եմ մեր հասարակության ուշադրությունը գրավել, որովհետև կառավարության, իշխանությունների կողմից զբոսաշրջությունը հայտարարվել է գերակա ուղղություն, բայց դա միայն ցանկություն է, դրա համար պետք են հետաքրքրություններ, ռեսուրսներ և մոտիվացիա: Այսինքն՝ մեր հասարակությունը դրա համար պետք է ունենա արդյունաբերություն, պետք է ունենանք մասնագետներ, որոնք մենեջերի կարգավիճակով պետք է կազմակերպեն այդ գործը: Մարդը չի կարող վատ ապրել այդ երկրում, իսկ դրսից եկածին ցույց տա, որ ամեն ինչ լավ է: Կարող է գան առանձին զբոսաշրջիկներ ու տեսնեն, թե էկոլոգիական առումով ինչ ավերակ քաղաք է Երևանը, որն ընդունված է աշխարհի դասակարգումների մեջ իր միջավայրով. մարդիկ գալիս, զարմանում են՝ ինչպե՞ս եք դուք ապրում այսպիսի միջավայրում: Չշեղվելով թեմայից՝  ուզում եմ ասել, որ կա այդ խնդիրը, բայց երբ գալիս են, առաջին երկու ամիսը բացատրությունները բերում են փոփոխության: Ճիշտ է, դրանք հիմնարար փոփոխություններ չեն, որովհետև բացի երեք իշխանությունից և չորրորդ իշխանությունից, մեր թոքերում կա նստած հասարակական կարծիք. ինչքան էլ մենք տառապենք, հասարակական կարծիքն է որոշում, ձևավորում մոտեցումը մասնագիտության ընտրության հարցերում, հասարակաական կարծիքը հզոր է մեզ մոտ, ինչ ուզում եք՝ արեք: Կարծիք ստեղծողներն էլ ոչ թե այն մարդիկ են, որոնք կոմպետենտ են, այլ՝ ցանկացած մարդ: Ու մասնագիտությունների առումով ստացվում է այդպիսի խառնաշփոթ իրավիճակ. հսկայական քանակությամբ տնտեսագետներ, բայց վատ, ճգնաժամային տնտեսություն, հսկայական քանակությամբ իրավաբաններ, բայց իրավական վատ իրավիճակ, միջազգայնագետներ ինչքան ունենք, բայց մենք այդ բոլորը ձևավորում ենք ոչ թե հասարակական պահանջով, դա մյուս կողմից պետք է ասել ազատ շուկայական պայմաններ են, իսկ ազատ շուկայական տնտեսավարման ժամանակ, երբ մենք անցանք, այդ պայմանները չկային, որ մարդիկ ստանան ինֆորմացիա, ինֆորմացիան մշակեն ու կողմնորոշվեն, և չկային երաշխիքներ, որ իրենց ստացած ինֆորմացիան իրենց օգտակար է լինելու: Այդ պատճառով էլ մեզ համար մասնագիտության ընտրությունն ազգային խնդիր է, ազգային ժողով է գումարվում ամեն մի ընտանիք: Երեխան դառնում է մի քանի ամսական, կատարում ենք մի արարողություն, որ կոչվում է ակռահատիկ: Սա դառնում է կարծրատիպ. երեխայի մոտ ինչ ասես՝ լցնում են, երեխան ուզի-չուզի մի բան վերցնում է, և վերջ, բժիշկ է դառնալու: Այսինքն՝ մենք որոշում ենք մասնագիտություն ձեռք բերողի փոխարեն, պարտադրում ենք հասարակական կարծիք, հետո ուզում ենք կյանքը փոփոխությունների ենթարկվի. շատ դժվար է:
_ Հիմա ծնողները, եթե երեխան իրենց ցանկացած մասնագիտությունը չի ընտրում, խառնում, նորից դնում են երեխայի առջև: Այնուամենայնիվ, Դուք նշեցիք, որ  Հայաստանում սերվիսի կազմակերպումը նաև տուրիզմի տեսանկյունից մի փոքր բարդություններ ունի, հատկապես՝ մեր մենթալիտետի տեսանկյունից: Օրինակ՝ մեր կառավարության պաշտոնական փաստաթղթերում նշվում է, որ Հայաստան են վերադառնում զբոսաշրջիկների  44 տոկոսից  ավելին. այս թիվն արժանահավա՞տ է,  ըստ Ձեզ, և եթե այո, ապա դա շա՞տ է:
_ Բավական շատ է, և դրա պատճառը ոչ թե մեր attraction-ն է, մեր գրավչությունը, այլ այդ զբոսաշրջիկները մեր ազգակիցները, մեր հայրենակիցներն են, նրանք նորից գալիս են իրենց հայրենիք: Եթե մենք հանենք մեր հայրենակիցներին այդ ցուցակից, թվերը կփոխվեն: Հայկական մենթալիտետը մեզ թույլ չի տալիս ներկայացնելու, որ մեր տունն ունի նաև թերություններ, իսկ զբոսաշրջիկը ռևիզոր է, հետադարձ կապով է առաջնորդվում: Ինչո՞ւ մենք ինքներս անկեղծությամբ միշտ ձգտում ենք գնալ Թուրքիա՜, Անթալիա՜, Բելե՜կ. որովհետև մեկը գնացել էր, եկավ, պատմեց՝ շվեդական սեղան, անվճար ուտելիքներ, ինչքան ուզում ես՝ կեր, ու զբոսաշրջիկների բանակ. գնում են՝ մոռանալով իրենց հայրենիքը, մոռանալով, որ ամեն մեկս մի շաբաթ մնալով Թուրքիայում՝ 700 դոլար պարգևում ենք այդ պետությանը, որ զենքեր գնի ու մեր գլխին ջարդի: Օրինակը ցույց է տալիս, որ զբոսաշրջիկից ոչինչ չես կարող թաքցնել: Մեզ մոտ գալիս են այն զբոսաշրջիկները, որոնք ունեն վերապահված, օբյեկտիվ պատճառներ, որովհետև իրենց հայրենիքն է, իրենց ազգականներն են այստեղ ապրում, և ձեռքի հետ էլ՝ զբոսաշրջություն: Իսկ եթե համեմատենք ցուցանիշները մեր հարևանների հետ, այդ թվերը շատ մեղմ են: Մենք գիտենք այդ պատճառները. ունենք տրանսպորտային շատ վատ մատչելիություն, օդային տրանսպորտի հետ կապված բազմաթիվ օրենքներ, ընդունեցինք օրենք ազատ երկնքի, բայց չիրականացավ: Շատ հեշտ է Հայաստան գալ ուղիղ գծով ու  շատ թանկ, նույն ճանապարհը, 5-6 երկիր անցնելով, շատ ավելի էժան է ստացվում: Իսկ զբոսաշրջիկը մարդ է, որն ունի փող, ազատ ժամանակ և ցանկություն, նա մտածում, նոր է ծախսում այդ փողը: Հայաստանում այդ պայմանները դեռևս չկան. տաքսու վարորդից մինչև 5 աստղանի հյուրանոցները ո՞ւմ համար են: Մեր տաքսու վարորդների հագուստը. ես Եգիպտոսում տաքսու վարորդներին դժվար եմ տարբերում նախարարներից՝ մաքուր, սափրված, փողկապով, տիրապետում են մի քանի լեզվի: Ո՞վ երկրորդ անգամ կգա Հայաստան, երբ տաքսու վարորդը նրան նայում է որպես ընդամենը փող բերողի, բայց չենք մտածում, մեզ մոտ ամեն ինչ դրան է ենթարկվում: Մենք ունենք Ծաղկաձոր, Տաթև, Ջերմուկ, ունենք տարբեր հրաշալի օբյեկտներ, բայց այնտեղ այցելությունը կրկնապատկելու մասին ենք խոսում: Պայմանավորված է նրանով, թե մենք ինչպես ենք դա մատուցում: Արտահայտություն կա՝ «օդանավակայանի գներ». մեզ մոտ գները սեզոնային են, Ջերմուկը՝ թանկ, Սևանը՝ թանկ, Ծաղկաձորը՝ թանկ: Կգնամ մեր մանդարինի երկիր, շատ էժան է: Եթե համեմատենք՝ քանի հայ քանի անգամ է գնացել Քոբուլեթի կամ Ուրեկի, և քանի հայ կամ զբոսաշրջիկ է Հայաստան եկել, կտեսնենք տարբերությունն ինչով է պայմանավորված:
_ Իրականում Վրաստանում էլ սերվիս կոչվածը բարձր մակարդակի վրա չէ, երևի  այնտեղ ծովն է գրավիչ, դրա համար ենք այնտեղ գնում: Համեմատության մեջ Հայաստանն ինչ-որ տեղերում կարող է ավելի բարձր լինել, օրինակ՝ սննդի մատակարարման, ռեստորանային սերվիսի տեսանկյունից:
_ Ես հասկանում եմ: Բացասական կողմերի հետ միասին մենք ունենք գրավչություններ՝  հայի հոգեբանությունը. հայի համար Աստված և հյուրը նույնն են: Այս պահին ես միշտ իմ ուսանողներին հիշեցնում եմ Զորի Բալայանի՝ 70-ականներին գրված մի հոդված՝ «Армянское гостеприимство»՝ կապված այն հյուրերի հետ, որոնք եկել էին Լենինական քաղաք, գնացքից ուշացել էին և ոչինչ չունեին: Մի սովորական շարքային բանվոր նրանց տարել էր իր տուն, հյուրասիրել, հետներն էլ երևի մի 200-300 ռուբլի փող էր դրել, որ իրենք գնան-հասնեն՝ կուղարկեն, թե՝ չէ, Աստված իրենց հետ: Այդ նույն ռուսները, որ այն ժամանակ կոչվում էին զբոսաշրջիկ՝ ակամա զբոսաշրջիկ, գնացել էին ուղիղ КГБ՝ զանգեք, ճշտեք, հետաքրքրվեք, թե այդ շարքային մարդիկ ինչ եկամուտների տեր են, որ պատահական մարդու տանում են իրենց տուն, պատիվ են տալիս, գումար են դնում: Լենինականի КГБ-ն ստուգում, ուսումնասիրում է. այս խեղճ ընտանիքը պարտք էր արել հարևանից: Սա օրինակ է, որ ցույց է տալիս, որ մեր մեջ նստած է, մենք տրադիցիոն հյուրասեր ժողովուրդ ենք, բայց դա չի դառնում իրականություն: Ուրիշ օրինակ բերեմ. մենք շփվում ենք տարբեր մասնագետների հետ, աշխարհում իդեալական սերվիս են համարում հայկական մեծ ընտանիքը, որի մեջ կան տարբեր սերունդների մարդիկ, բայց պատրաստ են իրար ծառայել: Խնդիրը հետևյալն է. այդ մեծ ընտանիքը տարածել երկրի սահմաններում. չէ՞ որ մեր ընտանիքի մեջ ամեն ինչ սրբություն է, ընտանիքից դուրս մեր աղտոտված շքամուտքն է, դրանից դուրս մեր աղտոտված քաղաքն է, քաղաքից դուրս մեր քանդված երկիրն է: Երևանից դուրս գնալ մարզերն ու տեսնել՝ առանց զուգարանների, ընդունելով ընդամենը մի քանի բաժին «չալաղաջ»՝ զբոսաշրջիկի մոտ լուծ հիվանդություն է առաջանում, և նա կարիք ունի մտնելու զուգարան, չկա այդ զուգարանը. սա տնտեսություն է, որը պետք է ստեղծել, հետո նոր մտածել՝ եկան, չեկան, գլուխ գովել: Գործ կա անելու, մենք պետք է ապրենք, մյուսները պետք է գան մեզ մոտ, օգտվեն այդ միջոցներից. հատուկ տուրիզմի համար չի կարող լինել ենթակառուցվածք: Մենք կունենանք մեր տնտեսությունը, որը կարող է ուղղված լինել դեպի տուրիզմ, այդ ժամանակ կաշխատի տուրիզմը: Հատուկ, սեզոնային աշխատանքները չեն կարող հիմնարար, համակարգային փոփոխություններ բերել: Մոտեցման միտքը մեր մեջ կա, ընտանիքը չմոռանանք. հիշենք՝ ինչպես ենք ընդունում մեր հյուրերին մեր ընտանիքում, այդպես էլ Հայաստանում պետք է ընդունենք, պատրաստ ենք նրանց համար անշահախնդիր, անկեղծ ամեն ինչ անել, բայց ի տարբերություն տան անդամների, որոնք դրան պատասխանում են նույն ծառայությամբ, զբոսաշրջիկները փող են տալիս: Եվ ձևավորվում է բիզնեսի նոր տեղ. այդ մասին լսելով՝ մեր վայ-գործակալներն ու տուրօպերատորները, որոնք այսօր Հայաստանում մեծամասամբ զբաղված են մարդկանց վաճառքով, գիտեն, որ Հայաստանից գնացողների մեծ մասը չի վերադառնալու, անունը դնում են զբոսաշրջիկ: Ի՞նչ դեր են կատարում՝ տոմսավաճառի (արտագնա տուրիզմի կազմակերպման մասին է խոսքը): Մարդը գնում է հանգստանալու մի տեղ, որն իրեն հակացուցված է. մեզ արևի ճառագայթները հակացուցված են, մեր երկիրն այնպիսին է, որ մենք ամեն օր այնքան ճառագայթում ենք ստանում, և մի հոգու ստացածը կհերիքի 1000 մարդու: Եվ գնում ենք ո՞ւր՝ Եգիպտոս հանգստանալու, արևի տակ պառկելու, ինչո՞ւ: Այդ Եգիպտոսի հանգիստը նորվեգացիների, շվեդների համար է, որ տարիներով լույս չեն տեսնում, իրենց օրգանիզմը դրա կարիքն ունի, մեզ պետք է հանգստանալ ստվերում: Այսինքն՝ զբոսաշրջային կազմակերպությունը պետք է սկսի նրանից՝ ո՞ւր ես ուզում գնալ. ոչ թե հայտնի կինոների նման՝ այստեղ չես եղել, այստեղ գնա, այլ մարդու ճաշակը, առողջությունը, փողը, հնարավորությունները համադրի, հասկանա ու բավարարի մարդու պահանջը, ոչ թե դա անի մոդային տուրք տալով. բոլորը գնում են, ես էլ եմ գնում: Գնում է, վատանում ու հետ գալիս:
_ Ես ճի՞շտ եմ հասկանում, պրն. Սուվարյան, Դուք կարծում եք, որ մեզ մոտ գերակա ոլորտ պետք է համարվեր ոչ թե առանձին զբոսաշրջությունը, այլ այն պիտի դիտարկվեր սերվիսի ամբողջության մեջ, և միայն այդ դեպքում կշահեր:
_ Շատ շնորհակալություն, որ ընթացքից ըմբռնեցիք իմ ասածը: Այո՛, սերվիսը պետք է լինի: Մարդիկ, որոնք ապրում են այդ հասարակության մեջ, դրանք երկրորդ սորտ չեն, նրանք օգտվում են այդ ծառայություններից, հյուրերի հետ էլ կիսվում են: Այո՛, մենք կարող ենք հատուկ ուշադրություն դարձնել, օրինակ՝ էկոլոգիական մաքուր սննդին. ամբողջ աշխարհի գյուղատնտեսությունն ապականված է, գյուղատնտեսության ինտենսիվ զարգացումը բերում է ԳՄՕ-ների տարածմանը, որոնք գենետիկական մոդիֆիկացիաներով բերում են fastfood  (արագ սնունդ) հասկացությանը: Զբոսաշրջիկները Հայաստան են գալիս նաև երկրորդ անգամ, որովհետև Հայաստանի կերակուրը էկոլոգիապես մաքուր է: Մաքուր է ոչ թե այն պատճառով, որ մենք այդպես ենք ուզում, այլ՝ դեռևս չենք փչացրել: Այստեղ ես հիշում եմ այն անեկդոտը, որ կապված էր Արմեն Ջիգարխանյանի հետ: Հարցնում են՝ ինչո՞ւ եք Դուք երկու անգամ գալիս Հայաստան,  ասում է՝ որովհետև սիրում եմ ծիրան: Հասկացանք, ծիրանը  հասավ՝ եկաք, բա երկրորդ անգամ ինչո՞ւ եք գալիս: Ի՞նչ է պատասխանում Ջիգարխանյանը՝ ես սիրում եմ նաև ծիրանի կոմպոտ, երկրորդ անգամ գալիս եմ կոմպոտ խմելու: Այսինքն՝ շատ տեղերում մաքուր կերակուրն այսօր, իրոք, հմայիչ է: Մենք այդ տվյալներն ունենք, և գյուղատնտեսության ոլորտում ունենք տեխնոլոգիաներ, որոնք հնուց են եկել՝ հաց թխելու, պատրաստելու, որոնք հրապուրիչ են, բայց այդ բոլորը կազմակերպել է պետք: Ես Գառնիում ունեմ, օրինակ, Սերգեյենց տուն՝ «Սերգեյենց մոտ», այսպես ասած. ընտանիքի անդամներով կազմակերպել են այնպիսի հյուրընկալություն, որտեղ ոչ թե տրադիցիոն կերակուրներ են պատրաստում, այլ այն, ինչ ավանդական է, որ մարդու օրգանիզմը կարող է ընդունել ու չզարմանալ: Նույնը կա Էջմիածնում, «Պաչանենց սրահ» ունենք, պարոն Գրիգորը նույնիսկ բարեգործություն է անում, նա ներկայացնում է Հայաստանը՝ ամբողջությամբ մշակույթ: Լինելով Փարաջանովի ուսանողներից մեկը՝ իր այդ ներկայացման տեղը, ձևը, կերակուրը մենք չենք դարձնում ծես, այլ՝ մշակույթ, կռիվ ենք տալիս ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համար՝ հայկական է սա, թե՝ ոչ. բերեք հասկանանք՝ մենք ընդունո՞ւմ ենք, որ դա հայկական է: Ինքներս ասում ենք՝ տոլման հայկական է, բայց Նոր տարուն կոկորդիլոս ենք դնում սեղանին: Ինչի՞ մասին է խոսքը. մենք ինքներս մեր արժեքները կիմանանք, կհարգենք, զբոսաշրջիկը մեզ կհարգի ու կգա, որովհետև մենք մերը պետք է հարգենք, ոչ թե ցույց տանք, որ հարգում ենք՝ սկսած Նոյան տապանից մինչև մեր վերջին նորարարությունները: Դրանք գրավչություններ են, ընդամենը կազմակերպման խնդիր է:
_ Կարո՞ղ ենք ասել, որ ժողովուրդը սերվիսից ավելի շատ է «գլուխ հանում», քան՝ պետությունը, եթե այդ տեսանկյունից դիտարկենք:
_ Գլուխ հանել, այսինքն՝ ընտանիքի ամողջական մոդելն է: Ես անգլիացի գիտնականների եմ ճանաչում, որոնք դոկտորական դիսերտացիա են պաշտպանում հայկական մեծ ընտանիքի՝ որպես սերվիսի կատարյալ բաղադրիչի մասին: Նա հայկական ընտանիքը համեմատում է նաև հնդկական կաստայի հետ: Ճիշտ է, այնտեղ կան նաև փոխհարաբարությունների այլ տեակներ, որ դուրս են գալիս մեր բարոյական շրջանակներից, բայց իդեալական ընտանիքն իրենից ներկայացնում է սերվիսի կատարյալ մոդել այն իմաստով, որ մարդը պատրաստակամ է ծառայել, որովհետև ինքը թույլ չէ: Մեզ մոտ հակառակն են հասկանում՝ ծառայում է նա, ով թույլ է: Ծառայում է ուժեղը, որովհետև այնքան ուժեղ է, որ կարող է բավարարել իր պահանջները և օգնել կողքինին, որ նրա պահանջներն էլ բավարարվեն: Խորհրդային տարիներին մեզ մոտ ովքե՞ր էին աշխատում մատուցողներ, սպասարկողներ, շվեյցարներ. այլազգիները: Հայերը չեն սիրում ծառայել Հայաստանում, բայց մեծ հաջողությամբ պամպերս են փոխում Գերմանիայում: Ես մեր համալսարանում միշտ ասում եմ ուսանողներին, որ երբ դրսի համալսարաններում հաճախ գնում եմ դասախոսությունների, դասն ավարտվում է, և նույն ուսանողուհին իր դարակից հանում է հավաքարարի խալաթն ու մաքրում է իր լսարանը: Մեզ մոտ դա չկա: Մի կողմից մենք ունենք ընտանիք, որտեղ ամեն ինչ իդեալական է,  բայց դա չի տարածվում հասարակության մեջ: Ինձ թվում է՝ դրա պատճառն էլ պարզ է՝ թույլ պետություն, ուժեղ ընտանիք: Եվ հակառակն է, այն երկրները, որոնք ունեն ուժեղ պետություն, ընտանիք գրեթե չունեն կամ քայքայվող ընտանիք ունեն: Մեր ընտանիքը սերվիսի իդեալական մոդել է: Մարդիկ պահանջները բավարարում են ռեալ և դրան համապատասխան գումար են վաստակում: Այսինքն՝ մենք ծառայության մեջ կարևորում ենք միայն տնտեսական գործոնը: Ես գալիս եմ կայուն զարգացման գաղափարին: Մենք դրա մասին խոսում ենք, շատ մարդիկ անձնավորել, սեփականաշնորհել են կայուն զարգացումը, ստեղծել են հասարակական կազմակերպություն, բոլորդ ճանաչում եք, բայց դա ընդամենը թուղթ է, կարգախոս: Դա պետք է դառնա մարդկային մոտեցումների հենք, իրոք գաղափարախոսություն, որը կփոխարինի տարբեր «իզմ»-երին, որոնք մնացուկներ են՝ կոմունիզմ, սոցիալիզմ, կամ՝ աղանդներին, որոնք թույլ տեղ տեսնելով՝ գլուխ են բարձրացնում: Ի՞նչ է այսօր անհրաժեշտ. ամեն մեկն իր աշխատատեղում աշխատում է, որպեսզի վճարվի, աշխատում է արդարացի և չի փչացնում միջավայրը: Իսկ «միջավայր» ասելով՝ պետք է հասկանալ աղտոտումը, ավտոպարկը, միջավայրը նաև մարիկ են: Այսինքն՝ մեր նպատակին հասնելու համար մենք նոր կրոնի կարիք ունենք: Ժամանակին, երբ քրիստոնեությունը տարածվեց աշխարհում, մարդիկ տարբեր թատրոններում, հրապարակներում նայում էին գլադիատորներին, հաճույք էին ստանում, թե ինչպես է մի գլադիատորը մյուսի կոկորդը կտրում: Այդ ժամանակ ձևավորվեց քրիստոնեությունը, որովհետև մարդասիրություն էր պետք, մարդը պետք է սիրի մարդուն: Այդ սերը ոմանք հասկանում էին միայն սեռական իմաստով: Ամենամեծ ու կարգին սիրո պատմությունը քրիստոնեությունն է, ամենահին պատմությունը՝ մարդասիրություն: Բայց այսօր մարդասիրությունը մոռացվել է, ավելին, մարդ սիրելը քիչ է, նաև միջավայրը պետք է սիրենք, որը մենք մարդասիրության պատճառով ապականել ենք: Շարունակել ապրել՝ առանց սիրելու մարդկանց ու միջավայրը, անհնարին է: Եվ այդ սերվիսը դրա բաղադրիչներից մեկն է: Հաճախորդի և նրա պահանջները բավարորղի տիպիկ օրինակ բերեմ: Տաքսու վարորդը նստած է մեքենայում, կողքին նստած է հաճախորդը: Հաճախարդը մտածում է ինչպես քիչ վճարի, վարորդը մտածում է՝ ինչ անի, որ հաճախարդից շատ գումար «պոկի»: Այս կոնֆլիկտային իրավիճակը օբյեկտիվորեն չի թողնում ծառայությունն իսկապես զարգանա: Զբոսաշրջիկը եկել է, մենք նրանից պահանջնեք այնքան վճար, որքան ծառայություն ենք մատուցել, ոչ թե օգտագործենք վերջին հնարավորությունը, մերկացնենք, ուղարկենք Հայաստանից, որ նա էլ գնա, պատմի՝ հյուրանոցում կոշիկներս գողացան, տաքսու վարորդն ուղիղ գծով ճանապարհով պիտի տաներ, տարավ ուրիշ ճանապարհով, ռեստորանում դրամն ինձ չվերադարձրեցին: Այս բոլորը կուտակվում է, և սրան գումարած՝ մեր սիրելի կանայք, որոնք տարածված են Գառնու և Գեղադրի մերձակայքում, ինչպես օդանավակայանի վարորդները, ասում են՝ այս գնի, այն գնի: Հասկանալի է՝ մարդկանց սոցիալական վիճակը վատ է, բայց բարոյականության նորմերն էլ պետք է թույլ տան: Այո՛, աղքատ ենք, աղքատության տոկոսը շատ բարձր է, բայց դա չի նշանակում, որ զբոսաշրջիկը եկավ, պետք է «մերկացնենք». մենք նրանից պետք է ստանանք մեր ծառայության՝ կազմակերպած սերվիսից մի բան էլ պակաս՝ տեղափոխություն, գիշերակաց,  նույնիսկ՝ ժամանց: Թուրքիայի զբոսաշրջությունն ինչո՞ւ էր հաջողվում. մեր շատ հայրենակիցներ կհաստատեն, որ վատ տրամադրությամբ նստած ես հյուրանոցում, ինչ-որ մեկը գալիս է, քեզ հարցեր է տալիս, տրամադրությունդ ուզում է բարձրացնել, տարբեր տեսակի անիմացիոն խմբեր ունեն: Զբոսաշրջությունը միայն Գառնի ու Գեղարդ չէ: Մենք ունենք տրադիցիոն ձև՝ եկար, Գառնի, Գեղարդ, ռեստորան, Էջմիածին, Տաթև, և վերջ. կերանք, խմեցինք, հաջողություն: Դա գործընթաց է, որը կազմակերպելու համար պայմաններ մասնագետներ են պետք, իսկ ամենակարևորը՝ այդ բոլորը պետք է անել գեղեցիկ: Եթե դու գյուղատնտեսության մեջ «թարախ» դեմքով ես աշխատում, դրանից կարող է բերքատվությունն իջնի, իսկ եթե սերվիսի ոլորոտում դու այն դեմքն ես ընդունում, ինչ հաճախ մեր ռեստորանների մատուցողները՝ եկե՞լ ես, ու շըրըխկ, մենյուն դնում են սեղանին ու՝ ընտրիր, ի՞նչ ես ուզում: Ժպի՜տ: Նույնը նաև մեր մեծ սուպերմարկետներում. ուզում են՝ 18 հատ սարքեն, եթե նրա աշխատողը չի ժպտում, ո՞ւմ, կներեք արտահայտությանս համար, «գրող ու ցավին է» պետք այդպիսի սպասարկում: Սպասարկման մեջ պետք է լինի բարյացակամություն: Բարյացակամությունը մենք երբեմն փոխարինում ենք թուրքական կեղծավորությամբ: Այդ կեղծավորությունն էլ մի ուրիշ ծայրահեղություն է: Դա նույնիսկ մեր կենցաղ է մտել: Երիտասարդներն իրար դիմում են՝ «կյանքիդ մեռնեմ», «ցավդ տանեմ», ուսանողներն առավոտ-գիշերով իրար են լպստում պաչելով: Այդքան չի կարելի: Դա կեղծավորություն է: Դու իմ հետ կապ ունես, ես քո նկատմամբ կեղծավոր կլինեմ, կապ չունես՝ չէ: Դա ազդում է մեր զբոսաշրջիկների վրա: Կեղծավորությունը մեզ ապատիայի է հասցնում:  Նրանց հետ պետք է լինել սովորական, ինչպես ամեն օր միմյանց հետ ենք: Զբոսաշրջիկը չի սիրում, որ դուք իրար հետ թշնամի լինեք, իսկ այն մյուս հաճախորդի նկատմամբ լինեք ուշադիր, որովհետև ավելի վճարունակ է: Դա վիրավորում է: Ամբողջ Եվրոպայում ընդունված է էժան` low cost զբոսաշրջությունը: Մարդը կարող է Շվեդիայից մեկ եվրոյով գալ, հասնել Իսպանիա: Մենք դրա օրինակներն ունենք, անում ենք, բայց՝ հատուկենտ: Դա պետք է զարգանա, մենք ունենք շատ առավելություններ, պետք է գիտակցել ու կիրառել:
_ Պրն. Սուվարյան, հայկական ընտանիքը փոխվում է: Ձեր նշած թեզում որքանո՞վ է հաշվի առնվում այն հանգամանքը, որ ընտանիքը փոխվում է, նաև՝ գլոբալիզացիայի ֆոնին:
_ Շատ շնորհակալություն: Ցավոտ խնդիր է: Ես ինքս դասավանդում եմ մի քանի առարկա, որոնք վերաբերում են գլոբալիզացիային, և նույնիսկ նոր ուղղության մասնագիտության մեջ եմ խորացել, որ կոչվում է «գլոկալիզացիա», գլոբալիզացիայի հակառակ գործընթացն է. կարևորը լոկա՞լն է, թե՝ գլոբալը: Կա երկրագունդ, որը կլոր է, կա ջրի կաթիլ, որը նույնպես կլոր է: Աշխարհում երկրնի ամենատարածված պատկերը գունդն է, շրջանը: Այսինքն՝ վերջ-առաջ ամեն ինչ կլորանալու է: Դրան է գնում ամբողջ աշխարհը: Բայոց ովքե՞ր են այդ կլորացնողները: Ես չեմ ասում գլոբալիզացին: Միավորվենք հանուն ինչ-որ բանի՝ դրա հիմքում ունենալով ուրիշ գաղափար: Այդ ճանապարհով է գնացել համաշխարհային տնտեսությունը: Գլոբալիզացիայի դարաշրջանում տեղականը կորում է: Մենք կողմնակից ենք ռեգիոնալիզմին, այսինքն՝ ռեգիոնալ միավորումը պետք է բերի գլոբալիզացիայի: Հենց այսօր ամբողջ աշխարհում մի մեծ գործընթաց է գնում: ԵՄ-ն բավականին հաջողություններ ունեցավ, և մեր հասարակության մեջ լավը, որակովը մեր հայ ժողովուրդն ասում է «եվրո»՝ եվրովերանորոգում, այսինքն՝ դարձել է որակի հոմանիշ: Դա ցույց է տալիս, որ իրոք արժե եվրոպականը դարձնել նպատակակետ: Դա ռեգիոնալ էր: Բայց ոչ թե անշահախնդիր, այլ նպատակներ ունեցող գլոբալիզացիայի կողմնակիցները, որոնք անհայտ են, փորձում են եվրոպական համակարգը քանդել: Քանդում են՝ գործընկերներին թուլացնելով, նրանցից ոմանք դուրս են գալիս (հիշեք Մեծ Բրիտանիայի պատմությունը), կազմակերպվում են տարաբնույթ գործողություններ, որ աշխարհում որքան պրոբլեմներով մարդիկ կան, որոնք հնադարյան քոչվորներն են, տարբեր պատճառներով գալիս են Եվրոպա, միգրանտների խնդիր է առաջանում, ու Եվրոպան արդեն սկսում է որոշակի փոփոխություններ կրել: Այսինքն՝ սա խոչընդոտ է: Ռեգիոնալ ծրագրերի  մեջ դարեր ի վեր մենք անցել ենք մի ճանապարհ, թե ում հետ միավորվենք՝ պարսիկների՞, թե՝ հռոմեացիների, արաբների՞, թե՝ մոնղելների: Այսօր էլ նույնն է՝ Ռուսաստա՞ն, թե Եվրոպա, Եվրոմիությո՞ւն, թե՝ Եվրասիական միություն: Այս խնդիրները ցանկությամբ չեն լուծվում, այլ՝ հնարավորություններով: Եթե գլոբալիզացիայի գործընթացում կա կողմ, որը միայն տալիս է կամ միայն վերցնում, դա շատ վատ բան կլինի: Դա գլոբալիզացիա չէ: Այսինքն՝ պետք է պատրաստ լինել տալու և վերցնելու: Դու պիտի որոշես՝ ինչ ես տալու, և արդյո՞ք ունես տալու բան: Այդ դեպքում գլոբալիզացիան հարթ կընթանա: Իսկ եթե միակողմանի է՝ դու մտիր այս կազմակերպության մեջ, որովհետև եթե շատ լինենք, լավ կլինի, կամ քանակ ապահովենք առանց որակի, չի լինում այդ գործընթացը: Դա համաշխարհային խնդիր է, որը կատարվում է շատ բիրտ եղանակով և կորցնում է ցանկացած ազգային մշակույթի, տնտեսության, նույնիսկ սերվիսի ատրիբուտներ, համահարթեցում է, որի անունը տվյալ դեպքում ոչ թե գլոբալիզացիա է, այլ սոցիալական անապատացում, այսինքն՝ homogenesis՝ ամեն ինչի համասեռություն, հավասարություն, նույնիսկ՝ սեռերի: Ինչո՞ւ է մեր հայ աղջիկն անընդհատ մտածում, որ պիտի նմանվի տղամարդու: Պետք է տարբեր լինենք. չէ՞ որ պոտենցիալների տարբերությունն  է ապահովում շարժում, զարգացում: Նմանությունը մենք տարբերության հետ շփոթում ենք այն իմաստով, որ գլոբալիզացիայի ժամանակ հատկապես մենք՝ հայերս, առաջինը դուրս եկանք Խորհրդային Միությունից, առաջինը քրիստոնյա դառանք, առաջինը սեփականաշնորհեցինք, քարը քարի վրա չթողեցինք, առաջինը օրենքներ ենք փոխում, առաջինն ենք անում ամեն ինչ. մի սպասեք, տեսնենք՝ ինչ ընթացքներ կան դրա հետ կապված: Գլոբալիզացիայի լավն այն է, որ մենք պիտի միջազգային փորձն օգտագործենք: Իսկ այդ փորձն օգտագործել չի նշանակում քանդել նորից սկսել: Կրթական համակարգի մասին ժամերով կարելի է խոսել: Գլոբալիզացիայի արդյունքում հայկական ավանդական դպրոցի փոխարեն մենք ունենք չգիտեմ՝ ինչ՝ կրթական համակարգը գլխիվայր շուռ տված կոնգլոմերատ, որի առաջին բաղադրիչները նման են առանձին երկրների բաղադիրչներին, բայց կրթական հաամակարգն ամբողջականություն է, որը սկսվում է կանացի կոնսուլտացիայից և ավարտվում է տարբեր տեսակի ծառայություններ մատուցելով: Մասնագետը դեռ մասանգետ չդարձած՝ մտածում է՝ ինչ աշխատի, որ օգուտ ունենա: Այդ գլոբալիզացիայից մենք պետք է վերցնենք դրականը: Օրինակ՝ Ֆինլանդիայում գյուղապետ ընտրելը տաժանակիր աշխատանք է, ոչ ոք չի ցանկանում գյուղապետ լինել: Ինչպես Հայաստանի լեռնային գյուղերում հովիվներն են հերթով գնում չոբանության, այնտեղ էլ հերթով գյուղապետ են ընտրում: Իսկ մեզ մոտ պետն առավելություն է, որովհետև ունի արտոնություններ: Մենք ուզում ենք ամեն տեղ պետ լինել՝ զուգարանի, թե ինչի պետ, կարևոր չէ. պետ, որպեսզի մյուսներն աշխատեն, ինքը գլուխ պահի: Եվ շատ հիմնարկներում ամենավատ աշխատողը դառնում է պետ, որովհետև ոչինչի ընդունակ չէ: Սա գլոբալիզացիայի հետևանք է, որովհետև նա տեսել է, որ պետքը լավ է ապրում, բայց այդ պետին հասնել է պետք: Մենք հաճախ ասում ենք, որ եվրոպացիները լավ են ապրում: Բայց մենք եվրոպացիների նման աշխատո՞ւմ ենք, ամեն մեկս մեր գործը որակով անո՞ւմ ենք, ինչպես եվրոպացիները: Մենք տեսնում ենք միայն աշխատանքի արդյունքը: Մեր հայրենակիցներից շատերը գնում են և չեն դիմանում այդ լարվածությանը: Տիպիկ օրինակը՝ ճապոնական ոսկերչական գործարանում նստած աշխատողին գործից հանում են, որովհետև կողք է նայել: Իսկ մեր աշխատանքն ինչի՞ց է սկսվում. եկանք՝ բարև ձեզ, ծխենք, խմենք, սրճենք, հաճախորդը սպասում է, թող սպասի: Հետո մի 2 ժամ կաշխատենք, կգա ընդմիջման ժամը. աշխարհում ոչ մի տեղ ընդմիջում չեն անում այնպես, ինչպես՝ Հայաստանում: Դա մեծ արարողություն է, ծես: Ես սա նկարագրում եմ՝ որպես հաճախորդի հետ շփվող հիմնարկի տիպիկ մոդել, օրինակ. հաճախորհը սպասում է, իսկ աշխատողը՝ հաց եմ ուտում, չեք թողնում մի կտոր հաց ուտեմ: Ընդմիջումը տևում է ավելի, քան՝ կա: Ընդմիջման ավարտից հետո հաճախարդի հետ մի 2 ժամ աշխատում է, աչքերով շեֆին է փնտրում. եթե շեֆը տուն է գնացել, «թռավ» գործից: Կամ՝ ինչ-որ պատրվակով դուրս գնալ: Այսպիսի համակարգով երկրում եվրոպական որա՞կ ենք ուզում, միջազգայնացում, գլոբալիզացիա՞ ենք ուզում: Ինչ-որ բաները մերը պիտի պահենք՝ մեր ընտանիքը, մեր կամքը, բարոյականությունը: Պետք է թույլ չտանք, որ դա գլոբալիզացվի, բայց արտադրական մշակույթը, սպասարկումը, ծառայությունները պետք է վերցնենք միջազգային փորձից: Դրա հետ պետք է զգույշ վարվել և պետք է լինել ուժեղ, այլապես այդ գլոբալիզացիայի ալիքը կքանդի, կհավասարեցնի մեզ ինչ-որ շարքային 9-րդ կարգի պետության կամ ժողովրդի:
_ Պրն. Սուվարյան, մեզ ժամանակն է մի փոքր սեղմում: Իհարկե, մենք մի հաղորդման շրջանակում չենք տեղավորվի: Այս շաբաթվա համար երևի ցտեսություն ասենք ռադիոլսողներին և ռադիոդիտողներին: Եվ կհանդիպենք մյուս շաբաթ, կշարունակենք թեմայի շուրջ խոսել պրն. Սուվարյանի հետ: Մնացեք մեզ հետ:
_ Շնորհակալություն: