«ԱՄՆ-ում ընկերս, որը չուներ որևէ հենաշարժողական խնդիր մեկ ամիս շարունակ պայքարում էր, որպեսզի խանութի մուտքի դռները հարմարեցվեն հենաշարժողական խնդիր ունեցող մարդկանց»,-պատմում է Միքայելը, ով Հայաստանում սովորելուց հետո ուսումը շարունակում է Միացյալ Նահանգներում: Մենք պետական ռազմավարությամբ անցում ենք կատարում ներառական հանրակրթության, սակայն չենք լուծում դպրոցների շենքերի հարմարավետության, մասնագետների և այլ բազում հարցեր: Իրականում կրթություն ստանալը յուրաքանչյուր երեխայի սահմանադրական իրավունքն է, ու շատերի այդ իրավունքը շարունակում է խախտվել նաև այսօր: «Մարդու իրավունքների ինքնապաշտպանություն» հաղորդաշարի այս թողարկմանը Միքայել Սիմոնյանի հետ զրուցել ենք Հայաստանում ներառական կրթության խնդիրների և ամերիկյան փորձի մասին:
- Ողջույն: Լրատվական ռադիոյի եթերում աշխատանքն է սկսում «Մարդու իրավունքների ինքնապաշտպանություն» հաղորդաշարը: Ես Սաթեն Միքայելյանն եմ: Իսկ հյուրս այսօր Միքայել Սիմոնյանն է: Ողջույն, Միքայել:
- Բարև, Սաթեն:
-Հարգելի ռադիոլսողներ ու ռադիոդիտողներ, այս հաղորդման շրջանակներում մենք մի քանի ագամ առիթ ենք ունեցել անդրադառնալու ներառական կրթությանը: Փաստորեն, ներառական կրթությունը Հայաստանում 2014 թվականից պետական քաղաքականություն է և շեմ է դրված, եթե չեմ սխալվում, մինչև 2022 թվականը, որ ամբողջ Հայաստանում կրթությունը պետք է լինի ներառական, այսինքն՝ բոլոր դպրոցները պետք է հարմարեցված լինեն առանձնակի կարիքներ ունեցող երեխաների համար: Այլ թեմա է, թե սա որքանով էր պետք սկսել դպրոցներից: Մենք այսօր կխոսենք այս ծրագրի անմիջական շահառուի հետ: Քանի որ Միքայելը փորձ ունի ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Միացյալ Նահանգներում, փորձենք հասկանալ տարբերությունը: Հայաստանում հանրակրթությունը որտե՞ղ ես ստացել:
- Առաջինը հաճախել եմ Իջևանի 3-րդ` թաղամասի դպրոցը, որից հետո պետք էր ընտրել վարժարան կամ ավագ դպրոց. գնացի վարժարան:
- Ինչքանո՞վ էին դրանք հարմարեցված քեզ և, առհասարակ, ներառական դպրոցին:
- Ընդհանուր մթնոլորտը, մարդկային շփումը շատ ներառական էր, ինչը չեմ կարող ասել ճարտարապետական ներառականության մասին, քանի որ այն ուղղակի գոյություն չուներ թե՛ աստիճանների, թե՛ դասասենյակների և թե այլ հարմարությունների առումով:
- Դու շատ լավ օրինակ բերեցիր՝ մթնոլորտի առումով չկար, որովհետև մասնագետները շատ հաճախ ասում են, որ շենքային հարմարավետությունից հետո երկրորդ կարևոր խնդիրը կադրայինն է՝ դպրոցներում չկան մասնագետներ, ասենք՝ սուրդոթարգմանիչներ: Փաստորեն Ձեզ մոտ՝ Իջևանում, այդ հարցը լուծված էր, այո՞:
- Որոշ չափով կարող եմ ասել՝ այո, քանի որ ես հաճախել եմ հանրակրթական դպրոց, որտեղ էլ հենց փոքր տարիքից ձեռք եմ բերել ընկերներ: Դրանից հետո արդեն վարժարանում եմ սովորել, և քանի որ փոքր քաղաք է, մեկը մյուսին լավ են ճանաչում: Շատ կարևոր է նաև հաշմանդամության տեսակը. երբ խոսքը գնում է մտավոր հաշմանդամության մասին, ավելի խնդրային է, քան՝ հենաշարժողականը: Ինձ մոտ հենաշարժողական խնդիր է, որն այդքան մեծ արգելք չի հանդիսացել, որքան մտավորը կամ ավելի բարդ ֆունկցիոնալ խանգարումներ առաջացնող հաշմանդամությունները:
- Ներառականն էլ հենց նրանով է ներառական, որ բոլորի համար հարմար լինի, որովհետև յուրաքանչյուրն առանձին խնամքի, վերաբերմունքի կարիք ունի: Ինչո՞վ է հետաքրքիր Տավուշի մարզը. փաստորեն այնտեղ ամբողջական անցում է կատարվել ներառական հանրակրթությանը: Միքայել, քո գնահատականը. որքանո՞վ է դա ստացվել, ի՞նչ խնդիրներ ու բացթողումներ կան:
- Երբ հետ եմ նայում՝ ներառական կրթության ոլորտում առաջընթացը շատ մեծ է, քանի որ դեռ այն տարիքում, երբ ես դպրոց պետք է հաճախեի, նույն «ներառական» բառն անհասկանալի կլիներ շատ և շատ մարդկանց, նաև՝ ուսուցիչների համար, բայց արդեն հասարակության մեջ որոշակի մտածելակերպի փոփոխություն կա: Բայց ցավով եմ նշում, որ էլի պրոգրեսը ճարտարապետական առումով շատ քիչ է, հիմնականում թեքահարթակի տեսքով է, որը հաճախ չի համապատասխանում ստանդարտներին և որը շատ-շատ քիչ է, որպեսզի դպրոցը համարվի իրոք ներառական: Այդ առումով կցանկանայի նշել, որ ներառական կրթության ոլորտում փոփոխություն տեղի է ունեցել հիմնականում մտածելակերպի և ընդհանուր մթնոլորտի հետ կապված, բայց այն չի անդրադարձել տեխնիկական փոփոխությունների վրա, որը շատ-շատ կարևոր է:
- Երբ մենք ասում ենք՝ մտքում է փոփոխություն եղել, ես ճի՞շտ եմ հասկանում, որ խոսքն ավելի շատ մանկավարժների ու ծնողների մասին է, որովհետև երեխաները շատ ավելի ազատ են, նրանց մոտ կարծրատիպեր չկան, նրանք տարբերություն չեն տեսնում:
- Ներառական կրթության գլխավոր միտքն էլ հենց այն է, որ եթե երեխաներն իրար հետ սովորեն նույն տեղում, ապա մեծ տարիքում նրանց մոտ այդ ընկալման խնդիրը չի լինի, որը մենք ունենք ընդհանուր հասարակության մեջ: Լինում են դեպքեր, երբ հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ ունեն որոշակի կոմպլեքսներ, ինչպես, օրինակ, տնից դուրս գալու, իրենց հասակակիցների նման կյանք վայելելու, քանի որ նրանց շփումը եղել է մինիմալ: Բայց երբ նա հաճախում է տեղի ներառական դպրոց, շփվում է հասակակիցների հետ, արդեն մենք կոտրում ենք շատ կարծրատիպեր, հաղթահարում միջմարդկային արգելքներ, որը հետագայում հեշտացնում է թե՛ շփումը, թե՛ մարդու ներառումը հասարակությանը և շատ այլ գործընթացներ: Դպրոցը մարդու սոցիալիզացիայի ամենակարևոր գործընթացներից է, որովհետև մենք ոչ միայն ստանդարտացված գիտելիք ենք ստանում, այլ նաև շփվում ենք մարդկանց հետ, ձեռք ենք բերում հասարակության մեջ ապրելու տարբեր ունակություններ, և զրկելով երեխային այդ ունակություններից, կարողություններից, մենք նրան զրկում ենք հասարակության մեջ ապրելու հնարավորությունից: Դրա համար էլ ներառական կրթությունն այդքան կարևորված է:
- Եվ հետո այսօրվա երեխաները վաղվա ուսուցիչներն ու ծնողներն են լինելու, և նրանց գիտակցության մեջ այս փոփոխությունը վաղն ավելի հեշտ է դարձնելու այս ամենը:
- Անպայման, քանի որ ինչքան էլ մենք խոսենք ներառականության մասին, սա այնպիսի մի գաղափարախոսություն է, որը գոռալ-գոչելով չի հասնի մարդկանց, քանի որ նրանց մոտ պետք է մտածելակերպի փոփոխություն լինի: Դրսում դա մշակույթի մի հատված է: Օրինակ՝ Ամերիկայում հաշմանդամություն ունեցող մարդը ստիպված չէ անընդհատ խոսել իր իրավունքներից, պաշտպանել այն, որովհետև հաշմանդամություն չունեցող մարդիկ անհանգստանում են իրենց քաղաքացու, հասակակցի ներառման խնդրով: Այսպիսով, շատ կարևոր է, որ ներառական հասկացողությունը մտնի մեր մշակույթ, հասկանանք, որ մեր հասարակության մեջ ապրող յուրաքանչյուր մարդ մեր ընկերն է, հասարակության մի մասը: Չպետք է թողնենք, որ բանը հասնի նրան, որ մարդն ինքը սկսի անընդհատ պայքարել իր իրավունքների համար, այլ բոլորս միահամուռ ստեղծենք այնպիսի մի միջավայր, որ թե՛ ճարտարապետական, թե՛ մթնոլորտի առումով հարմար կլինի բոլոր մարդկանց, քանի որ այն միջավայրը, որ մենք ստեղծում ենք, թե ներկա և թե ապագա սերունդների համար է: Կցանկանամ նշել, որ մեզանից ոչ ոք ապահովագրված չէ որևէ ֆունկցիոնալ խնդիր ունենալուց: Այսպիսով ստեղծում ենք մի միջավայր՝ հաշվի առնելով բոլորին, անկախ կարողություններից, հաշմանդամություն ունենալ կամ չունենալուց: Ներառական հասարակությունը միայն հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց համար չէ, այլ երկու կողմերի, որպեսզի կարողանան հաղթահարել այդ պատնեշը և մարդուն տեսնել իր ֆիզիկականից, կարողություններից այն կողմ որպես անձ, մարդ:
- Ես հիշում եմ, որ դու պատմում էիր քո ընկերոջ մասին Միացյալ Նահանգներում: Պատմիր մեր ունկնդիրներին և ռադիոդիտողներին:
- Ամերիկայում իմ դասընկերներից մեկը, ով խնդիրներ չունի և միգուցե ինձանից բացի հաշմանդամություն ունեցող ուրիշ մեկին չգիտի, մի ամիս պայքարում էր իր քաղաքի քաղաքապետարանի դեմ՝ խանութի մուտքը վերանորոգելու (ոչ միայն թեքահարթակի, այլ նաև ավտոմատացված դռների մասին է խոսքը գնում) համար: Քանի որ սա ապացույցն է նրա, որ մարդ, ում սա չի վերաբերում, չունի այդ դռների կարիքը, ցանկություն ունի օգտագործել հասարակության մեջ իր դերը որպես մարդ, հասարակության անդամ՝ մյուսների համար պոզիտիվ փոփոխություն բերելու և նրանց իրավունքը պաշտպանելու համար: Ինձ թվում է՝ մեր պետությունում, քանի որ մենք շատ փոքր ենք, սա ավելի լավ աշխատող մոդել է, եթե մարդկանց մեջ լինի նմանատիպ մտածելակերպ, և մարդիկ դիտվեն ոչ թե խնդիր ունեցող անձ, այլ հասարակության մի անդամ, ում ներառումը շատ կարևոր է: Դրա համար ես միշտ նշում եմ, որ անկախ տեխնիկականից, ամենամեծ խնդիրը դա մտածելակերպի խնդիրն է: Եթե մեր մեջ լինեն մարդիկ, ովքեր իրոք անհանգստանում են իրենց դիմացինի, նրա ներառման խնդրի մասին, ապա մենք կունենանք ավելի ներառական, սիրով և ընկերության արժեքներով լի միջավայր:
- Խնդիրներ յուրաքանչյուրս ունենք, պարզապես պետք է միջավայրը դարձնել այնպիսին, որ բոլորի խնդիրներին լուծումներ գտնվեն: Դու նաև Դիլիջանի դպրոցում ես սովորել, ու քանի որ Միացյալ Նահանգներից խոսեցինք, ասեցիր, որ այնտեղ դա մշակույթի մաս է, զրոյից սկսելու խնդիր չկա. ըստ քեզ, փորձի ո՞ր մասը պետք է բերել այստեղ՝ մեր հանրակրթական դպրոցներ, որպեսզի շատ ավելի ճիշտ ստացվի ներառական կրթությունը:
- Իհարկե, հանրակրթական դպրոցներում, բացի ներառականից, ունենք նաև ընդհանուր որակային խնդիր, որը, իհարկե, կապված է ներառական կրթության հետ, Բայց ամենակարևորը, որ մեզ պետք է կրթության մեջ՝ դպրոցներում և համալսարաններում, դա այն է, որ աշակերտին պետք է տալ ոչ թե ստանդարտացված գիտելիք, մատուցել, այլ թողնել, որպեսզի աշակերտն ինքը հասկանա: Այսպիսով, մենք ձևավորում ենք մարդիկ, ովքեր իրենք են հասնում այդ գիտելիքին, սկսում են հասկանալ և ոչ թե պատրաստի ինֆորմացիան ստանալ ուսուցչից: Սա կնպաստի մարդկանց ավելի դատողական (անգլերեն՝ critical) լինելու, հասարակության համար ավելի անհանգստացող մարդիկ ձևավորելու:
- Հատկապես, որ քո ասած այդ «ստանդարտ» ինֆորմացիան ամեն օր, ամեն վայրկյան փոխվում է ու շատ արագ հնանում: Դու շատ մեծ փորձ ունես, որը, կարծում եմ, շատ արդյունավետ կարող ես կիրառել նաև այստեղ. կա՞ն ինչ-որ հարթակներ, կամ ներառվա՞ծ ես որևէ ծրագրում՝ փորձի փոխանակում իրականացնելու համար:
- Մոտ մեկ շաբաթ առաջ այս հարցը ես տվեցի նաև կրթության փոխնախարարին, քանի որ մենք շատ հաճախ ենք խոսում, որ ունենք սովորող ուսանողներ, և ինչպե՞ս անենք, որ նրանք վերադառնան հայրենիք: Շատերս մեծ ցանկություն ունենք վերադառնալու, սակայն պետք է համոզված լինենք, որ վերադառնալը կնպաստի հայրենիքին: Ներկա պահին կոնկրետ ես չունեմ իմ փորձը ներդնելու նմանատիպ ծրագիր (պետական մակարդակի), միայն շատ մեծ աջակցություն եմ ստանում «Հույսի կամուրջ» ՀԿ-ից: Բայց ցանկալի կլիներ, որ կրթության նախարարությունում և նմանատիպ կարևոր վայրերում, որտեղ որոշվում են շատ երեխաների ճակատագրեր, ներառված լինեն այնպիսի մարդիկ, ովքեր անցել են ներառական կրթության միջով, և մեր կարծիքը նույնպես հաշվի առնվեր: Ինչքան էլ նախարարությունում տարբեր պաշտոնյաներ անհանգստանան երեխաների ներառական կրթությամբ, ինձ թվում է՝ շատ կարևոր է ընդգրկել այնպիսի մարդկանց, ովքեր եղել են դրա մեջ և կարող են ավելի սուբյեկտիվ, իրատեսական բացատրություն և կարծիք տալ ներառական կրթության բացասական և դրական կողմերի մասին:
- Ի՞նչ խորհուրդ կտայիր դու պատասխանատուներին, ի՞նչ անել կամ չանել:
- Ես մի շատ կարևոր բան իմացա, որն ինձ շոկի մեջ գցեց. պետությունը խթան է հանդիսանում ներառական կրթության դպրոցներում, և շատ մեծ աշխատանք է տարվում դրա համար: Բայց կա մի շատ մեծ բաց՝ պետական աուդիտների բացակայությունը: Պետությունը երեխաների համար գումար է տրամադրում (խոսքը մեծ գումարների մասին է), ըստ որի դպրոցը պետք է հարմարեցնի կամ գնի հարմարեցված աուդիո կամ բրայելյան գրքեր, կամ երեխաներին անհրաժեշտ այլ ուսումնական պարագաներ: Բայց, իմ տեղեկություններով, պետությունը չունի աուդիտ ստուգում. ինչքանով է այս գումարը նպատակային ծախսվում, արդյոք այդ գումարն ամբողջությամբ պետք էր երեխային: Սա շատ կարևոր է, որպեզի իմանանք թե արդյոք նմանատիպ պետական աջակցությունը հասնո՞ւմ է երեխային, որովհետև ունենք դեպքեր, երբ շատ երկար տարիներ երեխային չի հասել այդ աջակցությունը, և պետությունը տեղյակ չի եղել դրանից: Այսպիսով, իմ ամենամեծ խորհուրդն է՝ հետևողական լինել և համոզվել, որ այն, ինչ պետությունն ուզում է անել իր քաղաքացու համար, ստացվում է և արդյունավետ է:
- Քո ասելուց ես էլ հիշեցի և վերջերս նման շոկ ապրեցի, իմանալով, որ դպրոցներին հատկացվում է գումար՝ գրենական պիտույքների համար, որը ես երբեք չեմ հիշում (վստահ եմ՝ նաև դու և մնացած բոլորը), որ դպրոցն ինձ տրամադրած լինի: Այսինքն, այդ աուդիտի մասով լիովին համակարծիք եմ քեզ հետ. պետք է գնալ տված ցանկացած լումայի ետևից, հասկանալ՝ հասա՞վ նրան, ում համար նախատեսված էր: Շատ ճիշտ ես ասում, և հուսամ, եթե մեզ լսում կամ դիտում են, այս խորհրդին կհետևեն: Միքայել, կուզեմ, որ հաղորդման վերջում քո մասին պատմես. հիմա Միացյալ Նահանգներում շատ հետաքրքիր մասնագիտություն ես ձեռք բերում:
- Ներկա պահին ես ԱՄՆ-ում մասնավոր համալսարանում սովորում եմ երկու մասնագիտություն՝ մենեջմենթ և արվեստ, քանի որ երկուսն էլ ինձ շատ հետաքրքրում են, նաև երգելու հանդեպ սեր ունեմ և փորձում եմ դա էլ միշտ պահել: Ապագայի և կարիերայի հետ կապված ցանկությունները, պատկերացումները շատ են, բայց բոլորն էլ կապված են հայրենիքի հետ, քանի որ երկրում իրավիճակ է փոխվել, հիմա ունենք ավելի վստահելի, բարի ու հավատով լցված երկիր, շատերս ենք ցանկանում վերադառնալ և մեր ներդրումն ունենալ մեր երկրում: Ես անպայման ուզում եմ համոզված լինել, որ հետագայում իմ մասնագիտությամբ կարող եմ որևէ ծրագիր կամ աշխատանք կատարել Հայաստանում: Ինձ հիմնականում հետաքրքրում է «նորաձևությունը»՝ կապված արվեստի և մենեջմենթի հետ. ավելի մոդեռն դիզայն և նման բաներ: Այդ առումով մենք Հայաստանում ունենք որոշակի զարգացում, բայց դեռ էլի տեղ ունենք: Հուսով եմ, որ մի օր ես հնարավորություն կունենամ իմ ներդրումը հենց այդ ասպարեզում ունենալ: Բայց ամենակարևորն այն է, որ անկախ իմ ընտրած մասնագիտությունից, իմ կյանքի ամենակարևոր արժեքներից մեկն այն կլինի, որ իմ յուրաքանչյուր գործը նպաստի Հայաստանում ներառականության զարգացմանը, քանի որ չլիներ ներառական կրթությունը, ես այս պահին գուցե և չէի ստանա կրթություն ԱՄՆ-ում, չէի սովորի Դիլիջանի միջազգային դպրոցում: Իմ հաղթանակն ու ձեռքբերումները միայն իմը չեն, այլ նաև այն մարդկանցը, ովքեր երկար տարիներ ինձ աջակցել են, հավատ են ներշնչել, որ անկախ խտրական վերաբերմունքի, կարծրատիպերի, ես ունեմ առաջ շարժվելու պոտենցիալը: Եվ ես ցանկանում եմ նույնն անել Հայաստանում այդ երեխաների համար, որպեսզի նրանք էլ իրենց մաքսիմում պոտենցիալին հասնեն և իրենց ներդրումն ունենան պետության մեջ:
- Ես վստահ եմ՝ այստեղ շատ մեծ դեր ունի քո ծնողների իրավագիտակցության մակարդակը, որովհետև դա էլ շատ լուրջ խնդիր է: Ծնողները պետք է հասկանան, որ կրթություն ստանալը երեխայի սահմանադրական իրավունքն է, և նրանք դա պետք է պահանջեն պետությունից, դպրոցից:
- Ես վերջում հենց դա կուզեի նշել: Ներառական կրթության մասին կարծիքները շատ-շատ են. կան և դեմ ուղղված կարծիքներ՝ տարբեր խնդիրների պատճառով, որոնք, իմ կարծիքով, լուծելի են: Բայց մի բան հստակ է և երբեք չի փոփոխվի՝ յուրաքանչյուր երեխա ունի կրթություն ստանալու, իր հասակակիցների հետ շփվելու և արժանապատիվ կյանք վարելու իրավունք՝ անկախ մեր անձնական կարծրատիպերից և կարծիքներից, յուրաքանչյուր երեխա պետք է հաճախի իր տարածքի դպրոց և շփվի իր հասակակիցների հետ: Եվ յուրաքանչյուրս, անկախ մեր մասնագիտությունից և հասարակության մեջ մեր ունեցած դերից պետք է համոզվենք, որ երեխաների այս իրավունքը ոչ ոք չի խախտում, որովհետև սա հենց այն գլխավոր արժեքն է, որը պետք է մտնի մեր մշակույթ:
- Շնորհակալություն հրավերն ընդունելու համար: Այսքանն էր, հարգելի ռադիոլսողներ ու ռադիոդիտողներ, «Մարդու իրավունքների ինքնապաշտպանություն» հաղորդաշարի այս թողարկմանը: Հիշեցնեմ, որ այսօր հյուրընկալել էի Միքայել Սիմոնյանին: Իսկ ես Սաթեն Միքայելյանն եմ: Կհանդիպենք:
