«Կենտրոնական զինվորական հոսպիտալում (Մուրացանի) բուժում ստանալուց հետո տեղափոխվեցի Կարմիր Խաչի վերականգնողական կենտրոն, որտեղ ոտքի կանգնեցի, եւ ոչ լիարժեք բուժում ստացած՝ ձեռնափայտով, ուղարկեցին տուն: Դրանից հետո ոչ ոք չհետաքրքրվեց, թե ինչ է կատարվում 3-4 ամիս առաջ վիրավորված զինվորի հետ: Չեմ հիշում մի դեպք, երբ որեւէ բարձրաստիճան պաշտոնյա գա կամ հեռախոսով տեղեկանա, թե ինչ վիճակում եմ, ինչի կարիք ունեմ, ինչով կարող են օգնել»,-hիշում է զինհաշմանդամ Նարեկ Դարբինյանը: Իսկ Արսեն Հովակիմյանն էլ նշում է , որ քանի որ ինքը երկար ժամանակ պառկած է եղել, այդ հարցերով հայրն է զբաղվել: Նրա խոսքով պետք չէ որեւէ մեկի վրա հույսը դնել, որովհետեւ մարդիկ ինչքան էլ սրտացավ լինեն, օգնելու ցանկություն ունենան, եթե ցույց չտաս, որ օգնության կարիք ունես, նրանք կարող է քեզ չնկատեն: Նարեկն ու Արսենն այստեղ ներկայացնում են ոչ միայն իրենց խնդիրները, այլ բոլոր այն զինհաշմանդամների, ում հետ շփվում են վերականգնողական կենտրոնում, հոսպիտալում եւ այլուր:
- Ողջույն հարգելի ռադիոլսողներ եւ ռադիոդիտողներ: FM 106.5 հաճախությամբ իր աշխատանքն է սկսում «Մարդու իրավունքների ինքնապաշտպանություն» հաղորդաշարը: Տաղավարում աշխատում է Հայկուհի Մինասյանը: Հաղորդաշարի մեր այսօրվա հյուրերն են զինհաշմանդամներ Արսեն Հովակիմյանը եւ Նարեկ Դարբինյանը: Ողջո՛ւյն:
- Ողջո՛ւյն:
- Հարգելի ունկնդիրներ, մենք բազմիցս անդրադարձել ենք զինհաշմանդամների, վիրավոր զինվորների թեմաներին, ինքս էլ զբաղվում եմ նրանց խնդիրներով: Այսօր որոշեցինք, որ հենց իրենք պետք է ներկայացնեն, թե հիմնականում ինչ խնդիրների են հանդիպում վիրավորում ստանալուց հետո: Ովքեր տեղյակ չեն, ասեմ, որ վիրավորում ստանալուց հետո, երբ տղաները հերոսացվում են, հայտնվում թերթերի շապիկներին, նրանց են այցելում բարձրաստիճան պաշտոնյաները, սակայն հիվանդանոցից դուրս գրվելուց հետո, մի քանի ամիս անց, լրիվ մենակ են մնում իրենց խնդիրների հետ: Մենք այսօր հանրապետությունում չունենք որակյալ առողջապահության, դեղորայքային, ինչպես նաեւ սոցիալական մի շարք խնդիրների ապահովածություն, որն ավելի լավ կներկայացնեն հենց իրենք: Սկսենք Նարեկից, ով ավելի շուտ է վիրավորվել՝ 2014 թ., բայց նրան ապրիլյան պատերազմից հետո, կարծես, սկսեցին մի փոքր ավելի ուշադրություն դարձնել: Քո վիրավորվելուց հետո ի՞նչ տեղի ունեցավ քեզ հետ, ինչ փոխվեց քո կյանքում (առողջական խնդիրներից բացի), ինչ խնդիրների, խոչընդոտների հանդիպեցիք դու եւ ընտանիքդ:
- Կենտրոնական զինվորական հոսպիտալում (Մուրացանի) բուժում ստանալուց հետո տեղափոխվեցի Կարմիր Խաչի վերականգնողական կենտրոն, որտեղ ոտքի կանգնեցի, եւ ոչ լիարժեք բուժում ստացած՝ ձեռնափայտով, ուղարկեցին տուն: Դրանից հետո ոչ ոք չհետաքրքրվեց, թե ինչ է կատարվում 3-4 ամիս առաջ վիրավորված զինվորի հետ. նորմալ չէի կարողանում քայլել, հիմնականում անվասայլակի վրա էի, ներքին օրգանների հետ կապված խնդիրներ ունեի: Եւ չեմ հիշում մի դեպք, երբ որեւէ բարձրաստիճան պաշտոնյա գա կամ հեռախոսով տեղեկանա, թե ինչ վիճակում եմ, ինչի կարիք ունեմ, ինչով կարող են օգնել: Դրանից հետո ֆինանսական լուրջ խնդիրներ ունեցանք, քանի որ իմ բուժման, վերականգնման ծախսերը հիմնականում ընտանիքս էր հոգում. ստիպված վաճառեցինք ինչ հնարավոր էր, նաեւ բարեկամներս օգնեցին:
- 75.000 դրամ կենսաթոշակը, որը դու ստանում ես, ինչի՞ն է բավականացնում, եւ վիրավորում ստանալուց հետո ի՞նչ գերատեսչական քաշքշուկների հանդիպեցիր:
- Վիրավորումից հետո երեք ամիս անց դեռ թոշակ չէի ստացել, անընդհատ խոստանում էին՝ այսօր, վաղը: Նաեւ հարցեր կային, որ պետք է Երեւանում կարգավորեին, նոր ուղարկեին Վարդենիս, որտեղից էլ պետք է գումարը ստանայի: Ես էլ չէի կարողանում գնալ, ոչ էլ որեւէ հեռախոսահամար գիտեի, որ կարողանայի զանգի միջոցով ինչ-որ բան պարզել: Այդպես անընդհատ քաշքշում էին: Սկզբում ինչ-որ գումար ստացանք, որը, կարծեմ, թոշակի հետ կապ չունի, հետո մոտ մեկ ամիս էլ անցավ, մինչեւ թոշակի հարցը կարգավորվեց: Առաջին անգամ թոշակ ստանալու պրոցեսը շատ բարդ է ընթանում. երեւի իրենք չեն մտածում, որ զինհաշմանդամը շատ խնդիրներ ունի, որ այդ 72 հազար (այդ ժամանակ 72.000 էր) դրամ թոշակը կարող է ինչ-որ բանով օգնել: Իրենք չէին գիտակցում, որ ես այդ 72.000 դրամի կարիքն ունեի, ու անընդհատ ձգձգում էին:
- Ես հիշում եմ, որ Նարեկը Սոթքից Երեւան մոտավորապես մի 1500 կմ ճանապարհ անցավ, մինչեւ մի անգամ Կարմիր Խաչում պառկելու ուղեգիր ստացանք. վերջում էլ ուղեգրը չտվեցին, թե Կարմիր Խաչում չընդունեցին՝ չեմ հիշում: Փաստորեն վիրավորումից հետո առաջին ինստիտուտը, որ քաշքշում է, դա Սոցապ նախարարության ԲՍՓ գործակալությունն է: Հիմա լսենք Արսենի պատմությունը:
- Քանի որ ես երկար ժամանակ պառկած եմ եղել, այդ հարցերով հայրս է զբաղվել: Ինձ թվում է, որ պետք չէ որեւէ մեկի վրա հույսը դնել, որովհետեւ մարդիկ ինչքան էլ սրտացավ լինեն, օգնելու ցանկություն ունենան, եթե դու ցույց չտաս, որ օգնության կարիք ունես, նրանք կարող է քեզ չնկատեն: Այսօր շատ մարդիկ կան, որ օգնության կարիք ունեն, բայց չգիտեմ, նրանց ապրելակերպից է, թե սկզբունքներից, որ մտավախություն ունեն կամ ինչ-որ բաներից քաշվում են: Ինձ համար շատ մարդ է սրտացավ եղել, շատ բան են արել, բայց առաջին հերթին արել է իմ ծնողը: Եւ ես մտածում եմ, որ ավելի շատ պետք է ծնողն անի, հասնի դրան:
- Այսինքն՝ պետությունն ինքը չի անում, բայց մարդիկ կան, որոնք ծնողազուրկ են, կամ որոնց ծնողներն ի վիճակի չեն այդ ամենն անելու: Ում հետ զրուցում եմ՝ ոչ ոք չի զղջում, որ գնացել, ծառայել է իր պետության համար, սակայն վիրավորվում, ցավ են ապրում՝ նման վերաբերմունքի հանդիպելով: Ի՞նչը կուզեիք փոխել այդ համակարգում՝ սկսած զինվորական հոսպիտալի պայմաններից մինչեւ փողոցների բարեկարգում:
- Առաջինը կուզեի, որ յուրաքանչյուր վիրավոր կամ հաշմանդամ զինծառայողի, կամ նման իրավիճակում հայտնված մարդու համար նշանակվի գործակալ, ով կզբաղվի կոնկրետ իր գործով, կկատարի զուտ իր ծառայողական պարտականությունը: Կուզեմ, որ սա անեն իսկապես սրտացավ մարդիկ, որովհետեւ եթե դու մի բան անում ես զուտ որպես գործ, ապա դա սրտանց չես անում: Ճիշտ է, դժվարություններ եղել են, բայց ես այդքան շատ դժգոհելու առիթ չունեմ. իմ բնավորությունն է, որ դրական եմ նայում ամեն ինչին, կամ մարդիկ են ավելի դրական, կամ ես նման մարդկանց եմ հանդիպել: Ամենակարեւորը՝ ես գոհ եմ, որ ողջ եմ մնացել, հետո արդեն հնարավոր է առաջ գնալ, ետ չնայել:
- Նարեկ, ձեր ընտանիքը սոցիալական, առողջական պատճառով տարբեր խնդիրների առաջ կանգնեց: Շատ հաճախ մեր ընտանիքներն ունեզրկվում են այն պատճառով, որ հաշմանդամության առաջին ամիսներին իրենց որեւէ ֆինանսական օգնություն չի տրամադրվում: Քո կարծիքով, հնարավոր կլինե՞ր ինչ-որ բան կանխել, եթե այդ միանվագ օգնությունը, թոշակներն ավելի շուտ փոխանցվեին, եւ արդյոք դու պետությունից ստացե՞լ ես անհրաժեշտ ամեն ինչ՝ քո առողջության վերականգնման համար:
- Ո՛չ, պետության կողմից, կարելի է ասել, մեծ օգնություն չեմ ստացել: Երբ իրենք հասկացան, որ արդեն հաշմանդամ եմ, չեմ կարող ոտքի կանգնել, պետք է կարողանային գոնե մեկ ամսվա ընթացքում այդ ամենը կազմակերպել, որ իմ կամ մեկ ուրիշի ծնողը ստիպված չլիներ ընկնել բանկերի դռները, տոկոսով փող վերցներ իր երեխայի բուժման, դեղորայքի եւ անհրաժեշտ այլ պարագաների, չտրամադրվող ձեռնափայտը, անվասայլակը գնելու համար: Իմ կարծիքով եթե պետությունը շատ անհանգստանար մեր մասին, ավելի շուտ կլուծեր այդ հարցերը, քան իմ ծնողը:
- Ես միշտ ասում եմ, որ զինհաշմանդամներից դեղեր են ուզում, տակդիր, խոնավ անձեռոցիկ, բայց պարտադիր պետք է նշենք, որ այդ բժիշկները մեղք չունեն, որովհետեւ հոսպիտալը պաշտոնապես դա չի ստանում: Մենք զինհոսպիտալում ունենք հրաշալի բժիշկներ, որոնք փրկել են մեր տղաների կյանքը, եւ սխալ է բժիշկներին մեղադրել այն բանի համար, որ հոսպիտալը չի ստանում անհրաժեշտ պարագաները: Արդյոք պետությունը տրամադրո՞ւմ է ձեզ անհրաժեշտ դեղորայքն ու խնամքի պարագաները: Մոտավորապես ինչքա՞ն գումար է ծախսում ընտանիքը հոսպիտալից դուրս գրվելուց հետո սկզբնական շրջանում:
- Իմ կարծիքով Առողջապահության նախարարությունը հենց նրա համար է, որ զբաղվի նաեւ բոլոր հաշմանդամներին եւ զինհաշմանդամներին դեղորայք եւ խնամքի անհրաժեշտ պարագաներ տրամադրելու հարցերով: Իմ ընտանիքը, եթե չեմ սխալվում, մոտավորապես կես միլիոն դրամ վերցրել էր, կովերն էր վաճառել: Կոնկրետ չեմ կարող ասել, թե ինչի վրա, բայց միանշանակ ինձ համար էր դա ծախսվել:
- Մենք նաեւ տեսնում ենք, որ չկա որեւէ սոցիալական ծրագիր մարդկանց աշխատանքի տեղավորելու համար: Նարեկն ու Արսենն այստեղ ներկայացնում են ոչ միայն իրենց խնդիրները, այլ բոլոր այն զինհաշմանդամների, ում հետ շփվում են վերականգնողական կենտրոնում, հոսպիտալում եւ այլուր: Ձեր կամ ձեր ընկերների հանդեպ ցուցաբերած ո՞ր անարդար վերաբերմունքից է ամենից շատ ցավել ձեր սիրտը, ինչպիսի՞ վերաբերմունքի պետք է արժանանա զինհաշմանդամը պետության կողմից:
- Այո, եղել են մարդիկ, ում նկատմամբ իրոք անարդար են վարվել. կոնկրետ մեր տղաներից մեկին (անունը չեմ նշի)՝ 1-ին կարգի հաշմանդամ, այդ առողջական վիճակով տարի ու կես բանտ նստեցրին: Դա ուղղակի դաժանություն է, իրենք դրա իրավունքը չունեն՝ ինչ էլ որ արած լիներ, առավել եւս, որ ոչ մի լուրջ հանցանք չէր կատարել: Ճիշտ է՝ իր արարքը քրեորեն պատժելի է, բայց որ մի հետեւանք չի ունեցել, ինքը դա որպես իլյուզիա է արել (չեմ ուզում նշել այդ դեպքը, որովհետեւ, գուցե, իրեն էլ հաճելի չի լինի): Բայց իրոք կան անարդար դեպքեր, որոնք արժանի են ուշադրության:
- Ինքներդ կարո՞ղ եք զբաղվել Ձեր իրավունքների պաշտպանությամբ, եւ Ձեր մեջ կա՞ կամք ոտքի կանգնելուց կամ որոշակի էտապի հասնելուց հետո կանգնել նոր վիրավորված զինհաշմանդամների կողքին (քանի պատերազմական վիճակում ենք՝ վիրավորներ, ցավոք, ունենալու ենք):
- Անպայման: Ես ինձ վրա եմ զգացել, որ ամենակարեւորը բարոյական աջակցությունն է: Այն ժամանակ, երբ ես շատ ծանր վիճակում պառկած էի հոսպիտալում, արդեն ապաքինված, ոտքի կանգնած շատ տղաներ գալիս եւ ասում էին, որ շատ լավ է լինելու: Եւ ես հավատալով, ոչ մի վայրկյան հույսս չկորցնելով պայքարել եմ, պայքարում եմ եւ մինչեւ վերջ էլ պայքարելու եմ: Երբ ես ոտքի կանգնած գնամ հոսպիտալ եւ ոգեւորեմ անառողջ ու հաշմանդամ տղաներին՝ դա կլինի ամենաքիչը, որ կարող եմ անել նրանց համար: Եւ դա շարունակվելու է այնքան, մինչեւ էլ վիրավորներ չունենանք, բոլորին է հարկավոր այդ աջակցությունը: Բայց բարոյականից բացի նաեւ նյութական օժանդակություն է հարկավոր (հնարավորության սահմաններում): Ինքս էլ որոշել եմ մասնակցել (ամսեկան 500 կամ 1000 դրամով) զինվորների բարեգործական ֆոնդերին, իմ ներդրումն ունենալ, եւ եթե բոլորը մասնակցեն, շատ լավ կլինի:
- Վերջին հարցն եմ ուզում տալ երկուսիդ էլ. կա՞ ինչ-որ պետական կառույց, որին դուք կարող եք դիմել որեւէ խնդրի առաջ կանգնելու դեպքում եւ վստահ լինել, որ ամուր կանգնած է ձեր մեջքին: Կա՞ այն զգացողությունը, որ հասարակությունից, մասնավոր բարերարներից (որոնք այսօր կան, վաղը կարող է եւ չլինեն) բացի կարող եք դիմել այդ կառույցին եւ կլինեն ձեր կողքին, երբ, ասենք, վատանաք դուք կամ ձեր մայրը:
- Հասարակությունն ու անհատները միշտ էլ պատրաստակամ են զինհաշմանդամներին եւ զինծառայողներին նյութական կամ այլ օգնություն ցուցաբերելու հարցում: Իսկ պետությունն անում է միայն այն, ինչ օրենքով գրված է, եւ «ձեռքերը լվանում է»: Իմ դեպքում ուշադրությունը մի քիչ ավելին էր, քանի որ շատերն են ասում, որ ապրիլյան դեպքերից հետո ավելի է մեծացել ուշադրությունը, բարձրացել բուժօգնության որակը Բայց կան բաներ, որ հասանելի չեն մինչեւ ապրիլյան դեպքերը վիրավորվածներին, եւ կուզեի, որ այդպես չլիներ, տարբերություն չդրվեր, որովհետեւ բոլորն էլ, անկախ ժամանակից (90-ականներից մինչեւ օրս), վիրավորվել են թշնամու գնդակից:
- Իսկ մեջքիդ զգո՞ւմ ես պետությանը, վստա՞հ ես, որ հիմա կզանգես վարչապետի, նախագահի կամ որեւէ նախարարության թեժ գիծ, եւ քո հարցերը կլուծվեն:
- Չէ, չեմ զգացել:
- Շնորհակալ եմ շատ: Հարգելի ունկնդիրներ, ուզում եմ ասել, որ զինհաշմանդամների հիմնախնդիրներին պարբերաբար անդրադառնալու ենք այնքան ժամանակ, մինչեւ չլուծվեն բոլոր հարցերը: Մեր ռադիոլսողներից շատերը հուսահատվում են, բայց ուզում եմ նշել, որ մեր տղաները տեր են կանգնում իրենց եւ իրենց ընկերների իրավունքներին: Վստահ եմ, որ քայլ առ քայլ առաջ գնալով, մի քանի տարի հետո այս թեմային այլեւս չենք անդրադառնալու, գոնե պետպատվերի, դեղորայքի, խնամքի պարագաների խնդիրը շրջանառությունից դուրս կգա: Հիշեցնեմ, որ լսում էիք «Մարդու իրավունքների ինքնապաշտպանություն» հաղորդաշարը: Տաղավարում աշխատում էր Հայկուհի Մինասյանը: Հաղորդաշարի մեր հյուրերն էին զինհաշմանդամներ Արսեն Հովակիմյանը եւ Նարեկ Դարբինյանը: Շնորհակալություն տղաներ: