Հայաստանն առանց քաղբանտարկյալների. ե՞րբ. «Մարդու իրավունքների ինքնապաշտպանություն»

«Այո, մենք ունենք քաղբանտարկյալներ, և, բնականաբար, ժողովրդական հասարակությունում չեք գտնի որևէ քրեական օրենսգիրք, որտեղ գրված լինի, որ քաղաքական հայացքների համար մարդուն դատապարտելու հոդված կա: Դրանք լինում են քրեական հոդվածների ներքո՝ զանգվածային անկարգություններ, շենք-շինությունների գրավում, ապօրինի զենք և այլն: Քաղբանտարկյալները կարող են ազատ արձակվել օրինական ճանապարհներով: Փաստաբանների, իրավապաշտպանների հետ մեր բազմաթիվ հարցազրույցները ևս գալիս են ասելու, որ նման կառուցակարգեր մենք այսօր էլ ունենք՝ համաներման, խափանման միջոցների փոփոխման ինստիտուտը: Խափանման միջոցները կարող են փոփոխվել, և դրանք կարող են անել ոչ միայն դատավորները, այլև՝ դատախազները»,- վստահ է հաղորդաշարի այսօրվա հյուրը՝ իրավական լրագրող, իրավաբան Զարուհի Մեժլումյանը:
 
- Ողջույն հարգելի ռադիոլսողներ եւ ռադիոդիտողներ:  FM 106.5 հաճախությամբ իր աշխատանքն է սկսում «Մարդու իրավունքների ինքնապաշտպանություն» հաղորդաշարը: Տաղավարում աշխատում է Հայկուհի Մինասյանը: Հաղորդաշարի մեր այսօրվա հյուրը իրավաբան, լրագրող Զարուհի Մեջլումյանն է: Ողջո՛ւյն:
- Ողջույն հարգելի Հայկուհի:
- Հարգելի ընկերներ, մեր հաղորդումը ձայնագրվում է մայիսի 8-ին: Շնորհավորում ենք բոլորիդ քառատոնը՝ ինչպես սիրում են նշել մարդիկ: Մի փոքր կխոսենք ինչպես իրավական խնդիրների, այնպես էլ մեր նոր կառավարության, իշխանափոխության համատեքստում իրավական նոր կարգավորումների մասին: ԱԺ-ում հարց ու պատասխանի ժամանակ Արփինե Հովհաննիսյանը մի այսպիսի հարց ուղղեց Նիկոլ Փաշինյանին. «Իսկ ինչպե՞ս եք լուծելու քաղբանտարկյալների հարցը, չէ՞ որ մենք քաղբանտարկյալներ՝ որպես այդպիսին միջազգային կառույցների կողմից ընդունված, չունենք»: Որովհետեւ այնպիսի քրեական գործեր են հարուցել, որ «քաղաքական բանտարկյալ» տերմին, համենայն դեպս, ոչ մեկի վրա դրված չէ, եւ հարցրեց. «Դուք ինչպե՞ս եք պատկերացնում այդ մարդկանց՝ «Սասնա ծռեր»-ի եւ մյուսների բանտից ազատ արձակումը»: Հիմա ուզում եմ մի փոքր խոսենք հենց այդ մասին: Մենք տեսանք, որ այս թեթեւ փոփոխությունների ֆոնին անմիջապես ազատ արձակվեց Անդրիաս Ղուկասյանը: Ձեր կարծիքով ինչպե՞ս են ազատ արձակվելու, եթե ամեն ինչ լեգիտիմ գնա, իրավական ընթացակարգով ինչպե՞ս է հնարավոր, որ մենք քաղբանտարկյալներ չունենանք:
- Շատ հանգիստ կարելի է լուծել այդ խնդիրը: Ես ասեմ՝ այո, մենք ունենք քաղբանտարկյալներ, եւ, բնականաբար, ժողովրդական հասարակությունում չեք գտնի որեւէ քրեական օրենսգիրք, որտեղ գրված լինի, որ  քաղաքական հայացքների համար մարդուն դատապարտելու հոդված կա: Դրանք լինում են, բնականաբար, քրեական հոդվածների ներքո՝ զանգվածային անկարգություններ, շենք-շինությունների գրավում, ապօրինի զենք եւ այլն, ինչպիսիք դրված են Ժիրայր Սեֆիլյանի, Գեւորգ Սաֆարյանի գործով, հայտնի տոնածառի գործը, երբ մարդ կարող է 6 տարվա ազատազրկման դատապարտվել: Բայց փոխարենը մենք ունենք գործեր, երբ անպատժելիության մթնոլորտի արդյունքում ծանրագույն հանցանքներ գործած մարդիկ չեն պատժվել: Ինչեւէ՝ քաղբանտարկյալներ ունենք, եւ նրանք կարող են ազատ արձակվել օրինական ճանապարհներով: Փաստաբանների, իրավապաշտպանների հետ մեր բազմաթիվ հարցազրույցները եւս գալիս են ասելու, որ նման կառուցակարգեր մենք այսօր էլ ունենք՝ համաներման, խափանման միջոցների փոփոխման ինստիտուտը: Այո՛, խափանման միջոցները կարող են փոփոխվել, եւ դրանք կարող են անել ոչ միայն դատավորները, այլեւ՝ դատախազները: Հիշո՞ւմ եք Սյունիքի նախկին մարզպետի որդու գործը (Բուդաղյանների), երբ դատախազի որոշմամբ փոխվեց խափանման միջոցը Սյունիքի նախկին մարզպետի որդու նկատմամբ: Այդպիսի հետաքրքիր կառուցակարգեր կան՝ դատախազները կարող են իրենց սենյակներում նստած խափանման միջոցները փոխել:
- Այս պահին մի փոքր խոսենք քաղաքացիական հասարակության հաղթանակի մասին՝ առհասարակ ի՞նչ ակնկալիքներ ունեք: Մինչ տաղավար մտնելն ասացիք, որ իրավապաշտպան կառույցները բավականին աշխատանք են տարել, որպեսզի մարդկանց մոտ քաղաքացիական հասարակության գիտակցությունը բարձրանա: Մենք միշտ խոսում էինք այն խնդրի մասին, որ երբ այս կամ այն իշխանությունը փոխվում է, եւ նոր նշանակումներ են լինում, երբեք չենք տեսել, որ մեղավորները պատժվեն, երբենք չենք կարող ասել, որ այս իշխանափոխությունից հետո ահա այսքան մարդ ունեզրկվեց, շորթած գումարները հետ բերեցին եւ այլն: Դուք այս շարժումների ներքո պատկերացնո՞ւմ եք, որ այժմ պետք է տեղի ունենա լյուստրացիա՝ բացահայտվի, թե ով ով է, ինչ է, որին արդեն կհաջորդի արդարադատության հաստատում: Ի՞նչ է պետք երկրում արդարադատություն հաստատելու համար:
- Իրավագիտության մեջ կա սահմանադրական մի սկզբունք՝ օրենքի առջեւ բոլորի հավասարության սկզբունքը: Մեր բոլոր երեք սահմանադրությունների մեջ այդ սկզբունքը ներդրված է, եւ այսօր էլ գործում է: Բայց դա մենք միշտ տեսել ենք միայն սեւով սպիտակի վրա  գրված՝ դեկլարատիվ բնույթի հայկտարարության տեսքով, եւ չենք տեսել իրականում: Ես կարծում եմ, որ խոշոր, համատարած, տոտալ բնույթի անարդարությունները բերեցին այսօրվան: Եւ դա մոտավորապես 27 տարվա պատմություն ունի, երբ հիմք դրվեց այդ անարդարություններին, սկսած տնտեսական, սոցիալական  ոլորտից մինչեւ քաղբանտարկյալներ, մինչեւ մարդու ազատությունների խնդիրը: Առողջությունը եւ ազատությունը երկու բաղկացուցիչ խնդիրներն են, առանց որոնց մարդու երջանկությունը չի կարող լինել: Իմ գործունեությունն առնչվում է դրանցից մեկի՝ ազատության գաղափարի հետ: Ես, մշտապես լուսաբանելով մարդկանց ազատության հետ կապված շատ բարդ խնդիրներ, եկել եմ այն համոզման, որ մարդիկ առավել շատ խոսում են օրենքի առջեւ բոլորի հավասարությունից: Ես տեսել եմ բանտերում հայնտված մարդկանց, ովքեր մեկ ցուցմունքով պատժի առավելագույն չափի են դատապարտվել: Եւ փոխարենն ազատության մեջ տեսել եմ մարդկանց, որոնք անպատժելի են մնացել անգամ, երբ եղել է հարյուր ապացույց, որ նրանք հանցանք են գործել: Տառացիորեն այս օրերին ուղիղ եթերում կամ լրագրողների տեսախցիկների ֆիքսած կադրերում տեսել ենք, թե ինչպես է բռնություն կիրառվում խաղաղ ցուցարարների նկատմամբ, լրագրողներս անգամ նշել ենք անուններ Ֆեյսբուք սոցիալական ցանցում, ոստիկանությունը, դատախազությունը կարող է ընդամենը Գուգլում գրել այդ տողերը եւ ստանալ ինֆորմացիա, թե ովքեր են այդ մարդիկ, լուսանկարներով, տեսագրություններով ամբողջական արխիվ կարող ենք տրամադրել: Բայցեւայնպես, այդ մարդիկ մնացել են անպատժելի: Ես շատ ուրախ եմ, որ Նիկոլ Փաշինյանն անընդհատ խոսում է վենդետայի բացառման մասին: Սա ինձ համար՝ որպես քաղաքացու, լրագրողի, իրավաբանի, իրավապաշտպանի, շատ կարեւոր է, եւ կարեւոր է բոլոր քաղաքացիների համար, որովհետեւ խաղի կանոնները պետք է լինեն հավասար: Ի՞նչ է արդարությունը. համակեցության կանոններն են, խաղում ենք այս կանոններով: Այսինքն, չի լինում օրենքից վեր, օրենքից դուրս, օլիգարխիկ կապեր, թիկունք ունեցող անձ, որը դուրս է այդ ամենից, եւ փոխարենը շարքային քաղաքացի, որը դառնում է քավության նոխազ միայն այն պատճառով, որ չունի այդ թիկունքից: Եթե արդար միջավայր ստեղծվի, եթե օրինականության սահմաններում լինեն, անձնական պատասխանատվություն, օրենքի առջեւ բոլորի հավասարություն: Լսեցինք Նիկոլ Փաշինյանի ելույթը, երբ վարչապետ էր ընտրվում, նա խոսում էր այդ ամենի կարեւորության եւ գործունակության մասին: Ես ուզում եմ ապրել մի պետությունում, որտեղ օրենքի առջեւ բոլորի հավասարության սկզբունքը կլինի գործունակ, եւ դա մարդն իր կաշվի վրա կզգա: Անարդարությունը դարձել է շատ շոշափելի գոյական: Նա վերացական գոյականից վերածվել է օդի մեջ տարածված ինչ-որ նյութի: Դատարաններում ես դա շատ մոտիկից տեսնում էի: Երբ մարտի 20-ին Ժիրայր Սեֆիլյանի գործով դատավճիռն արձակվեց, ես այնտեղ տեսա անգամ տղամարդկանց, ովքեր արտասվում էին, ես հասկացա, որ այլեւս այսպես հնարավոր չէ:
- Մենք չգիտեինք, որ հայ ժողովուրդը պատրաստ է այս քայլին: Այսինքն, մարդիկ այս իրավագիտակցությամբ ապրում էին, բայց որեւէ մեկը իրենց չէր ասում՝ արի իմ ետեւից: Հարգելի պատճառով այս գործընթացը կարող էր, օրինակ, եւս երկու տարի շարունակվել: Այսօր այդ իրավական համակարգը, որքան էլ վատը լինի, համակարգ է: Այսինքն, կան մարդիկ, մասնագետներ, դատավորներ, որոնք երկար տարիներ աշխատել են այդ հոգեբանությամբ, մեկ օրում, բնական է, չես կարող համակարգը նոր մասնագետներով  համալրել: Արդարադատության հաստատումը, սխեման, մեխանիզմը ինչպե՞ս պետք է իրականացվի. պետք է պաշտոննե՞րը փոխեն, կա՞րգ մտցնեն, որպեզի սկսվի պրոցեսը:
- Մի անգամ, երբ իրավապաշտպան Ավետիք Իշխանյանի հետ հարցազրույց էի անում, հարցրեցի, թե ինչ տեղի ունեցավ 1990-ականներին: Դատական համակարգը մենք համարում ենք պետության ողնաշարը, որովհետեւ բոլոր իրավական հարցերը լուծվում են դատարանում, մարդու խախտված իրավունքը վերականգնվում է  դատարանում: Պետք է սկսել, այնուամենայնիվ, դատական համակարգից: Ավետիք Իշխանյանը մի անգամ ասաց, որ նախկին ՊԱԿ-ի քննիչը 1990-ականներին դարձավ դատավոր, երբ մենք նորանկախ պետություն էինք կառուցում: Եւ դա էր պատճառը, որ մենք, ըստ էության, չունեցանք իրավական պետության հիմնաքար: Ես համամիտ եմ, բայց 1988-ին ծնված երիտասարդները հիմա 30 տարեկան են, եւ նրանք են այսօր Հանրապետության հրապարակում: Այդ սերնդափոխությունը՝ մարդիկ իսկապես սովետական դոգմաներից դուրս մտածող, ազատ, անկախ, մարդու իրավունքների մասին իրավապաշտպանների դասընթացները սերտած, որոնք կաթիլ-կաթիլ եկել են եւ արել են այդ փոփոխությունը՝ մարդիկ դուրս են եկել, իրենց վախից ազատագրվել են, անտարբերությունն այլեւ չկա, խոհանոցային խոսակցություններն արդեն հրապարակում են, բարձրաձայն են, անվախ են, խիզախ են: Ունենք շատ կարգին քաղաքացիական հասարակություն, եւ ես հպարտանում եմ դրանով: Անշուշտ, պետք են կադրային փոփոխություններ նաեւ դատաիրավական համակարգում, հատկապես՝ այն բանալի կադրերը, առաջատար պաշտոնները՝ Վճռաբեկ, Վերաքննիչ դատարան, դատարանների նախագահներ պետք է փոխվեն, բայց մենք ունենք, իսկապես, փայլուն դատավորներ, ովքեր աշխատել են անգամ այդպիսի ռեպրեսիվ մեթոդների ժամանակ, ովքեր կարողացել են վեր կանգնել պատվերներից եւ պատվեր չկատարել: Որտեղ շահերը քիչ թե շատ փոքր են եղել, նրանք կարողացել են ինքնուրույն որոշումներ կայացնել: Երեկ ես հարցազրույց արեցի փաստաբան Նարինե Ռշտունու հետ, ով 20 տարի մտնում է դատարաններ, նա ասում է, որ մեկ զանգով մարդու ճակատագիր որոշելը պետք է այսուհետ բացառենք: Եթե իշխանական օղակներից մեկից մի զանգ կա, մարդու ճակատագիրն արդեն որոշված է: Այո, կան մարդիկ, ովքեր ողնաշարը ձիգ են պահում, քաղաքացիական խիզախություն ունեն դեմ կանգնելու պատվերներին, բայց կան նաեւ այնպիսինները, ում համար դա կենսակերպ է: Բայց եթե խաղի կանոնները հավասար լինեն եւ պատասխանատվություն կրի այն անձը, ով կխախտի խաղի կանոնները, մյուսների համար դա կլինի կանխարգելիչ մեխանիզմ: Ես լիահույս եմ, հավատում եմ, սպասում եմ դրական փոփոխությունների, որը մենք կզգանք մեր մաշկի վրա, մեր կենսագործունեության բոլոր ոլորտներում՝ սկսած արդարադատությունից: Կրկնում եմ՝ արդարադատությունն ամենակարեւոր հիմնասյունն է, որի վրա խարսխված են մյուս բոլոր ոլորտները:
- Շատերը նշում են, որ 1990-ականներին մարդիկ սոցիալապես շատ անապահով էին, բայց բոլորն էին վատ ապրում: Այսինքն, ծայրահեղ աղքատների ու հարուստների այդ տարանջատումն այդքան նկատելի չէր: Այլ երկրների փորձն ուսումնասիրելով՝ ի՞նչ ժամկետներում, ի՞նչ մեխանիզմներով է հնարավոր արդարադատության հաստատումը, ի՞նչ փուլ պետք է անցնել:
- Այնպես չէ, որ մենք կարող ենք 30 տարվա խնդիրները վերհանել 10 րոպեում եւ 10 ամսում լուծել: Կարծում եմ, որ այսօրվանից հետո մենք պետք է ավելի զգոն լինենք, որովհետեւ այսօր, այո, կառավարությունը կունեն լեգիտիմություն, բայց դժվար օրեր են սպասվում այս կամ այն օրենքն անցկացնելու հետ կապված: Ես, իհարկե, ունեմ մտահոգություններ, բայց  կարծում եմ, որ ժողովուրդը միակամ է եւ կարող է փոփոխությունների բանալին իր ձեռքը վերցնել: Մենք դա տեսանք անցած 40 օրերին: Ամեն օրը ժողովրդին բերում էր քաղաքացիական ավելի բարձր գիտակցություն: Եւ կարծում եմ, որ մեր երեխաներն էլ ավելի կրթվեցին, զարգացան, մի մեծ, խտացված դասընթաց անցան այս 40 օրերին: Ես չեմ բացառում, որ նման խտացված ձեւով կարելի է շատ հանգիստ, անցնցում բերել ռեալ փոփոխությունների: Ընդամենը մեկ բան է պետք: «Քաղաքական կամք» արատահայտությունը  ես չեմ սիրում, բայց իսկապես պետք է մարդկային, քաղաքացիական կամք. այսօր արթնանում ենք եւ փոխում ենք բոլոր սլաքները, սկսում ենք սպիտակ էջից: Շատ բան կախված է կոռուպցիոն ռիսկերը բացառելուց: Ասում են, որ Սինգապուրում հրաշք է տեղի ունեցել. մեկ օր արթնացել ու որոշել են, որ կաշառք չեն վերցնելու: Բայց դա եղել է մեծագույն պայքարի արդյունքում. դատապարտվել են անգամ վարչապետի մտերիմ ազգականները՝ եղբայրը, հորեղբոր որդին, որոնք այդ ժամանակ զբաղեցրել են բարձր պաշտոններ:
- Շնորհակալ եմ շատ: Հարգելի ունկնդիրներ լսում էիք «Մարդու իրավունքների ինքնապաշտպանություն» հաղորդաշարը: Տաղավարում աշխատում էր Հայկուհի Մինասյանը: Հաղորդաշարի մեր այսօրվա հյուրն իրավաբան, լրագրող Զարուհի Մեջլումյանն էր: Շնորհակալություն:
- Ես ուզում եմ առիթը բաց չթողնել եւ շնորհավորել քառատոնը, մայիսյան հաղթանակները, եւ հուսով եմ, որ Շուշին ազատագրողները, մեր ազատամարտիկները շուտով կլինեն ազատության մեջ, որովհետեւ իսկապես անարդար է այս տոներն առանց իրենց նշելը:
-Վստահ լինենք, որ այդպես էլ կլինի, քանի որ այդ ընթացքը, կարծես, սկսվել է:
- Եւ նաեւ չմոռանանք անարդար դատապարտվածներին, որոնց հարցերով եւս պետք է սկսել զբաղվել: Հաջողություն: